تعاریف و نظریه های سرمایه اجتماعی

مفهوم سرمایه را می‏توان از آرای مارکس دنبال نمود. در مفهوم پردازی مارکس، سرمایه بخشی از ارزش اضافی است که سرمایه‏داران و کسانی که ابزار تولید را در اختیار دارند، از گردش کالاها و پول در فرایندهای تولید و مصرف، آن را به دست می‏آورند در واقع سرمایه را هم به عنوان یک مفهوم و هم به عنوان یک تئوری می‏توان در نظر گرفت. سرمایه به عنوان یک مفهوم، سرمایه گذاری در انواع خاصی از منابع ارزشمند جامعه می‏باشد و به عنوان تئوری فرایندی است که توسط آن سرمایه حاصل می‏شود و برای بازگشت مجدد به کار گرفته می‏شود  اگر سرمایه‏ی فیزیکی چیزی است که در ساختمان، زمین یا تجهیزات مولد وجود دارد، سرمایه‏ی مالی چیزی است که یک فرد در بانک دارد و سرمایه‏ی انسانی چیزی است که در ذهن وجود داردسرمایه‏ی اجتماعی چیزی است که در روابط یا شبکه‏های خود با دیگر افراد داریم .

در واقع ما می‌توانیم سرمایه‏ی اجتماعی را از دیگر انواع منابع متمایز نماییم. سرمایه‏ی اجتماعی، منابع در دسترس افراد است که تابع موقعیت آن‏ها در ساختار ارتباطات اجتماعیشان می‏باشد. اما ارتباطات اجتماعی چیست؟ ما می­توانیم به طور مفهومی 3 جنبه از ساختار اجتماعی را که هرکدام در انواع مختلف ارتباطات ریشه دارند را تشخیص دهیم:

• ارتباطات داد و ستد: در این نوع ارتباطات کالاها و خدمات در ازای پول یا تهاتر معاوضه می­گردند.
• ارتباطات سلسله مراتبی: در این نوع ارتباطات تبعیت از صاحب اختیار در ازای امنیت مادی و معنوی مبادله می‏شود.
• ارتباطات اجتماعی: در این نوع ارتباطات مساعدت و خیر­خواهی مبادله می‏شود. این­ها 3 نوع ارتباطاتی هستند که جنبه­های ساختار اجتماعی زمینه­ای سرمایه‏ی اجتماعی را تشکیل می‏دهند

در دو دهه­ی گذشته سرمایه‏ی اجتماعی در شکل­ها و زمینه­های مختلف به عنوان یکی از شاخص­ترین مفاهیم در علوم اجتماعی پدیدار گشته است. ولی ریشه­ی استفاده از این اصطلاح به سال 1916 و به کاربرد اولیه­ی آن توسط یک معلم جوان به نام هانی فن باز می‏گردد. او در بحث مراکز اجتماعات مدارس روستایی، بر اهمیت احیای مشارکت­های اجتماعی برای تداوم دموکراسی و توسعه تاکید کرد و مفهوم سرمایه‏ی اجتماعی را وضع نمود. هانی فن هر دو وجه منافع خصوصی و عمومی سرمایه‏ی اجتماعی را برجسته کرد اما به رغم این نوآوری مفهومی توجهی را بر نیانگیخت و بدون هیچ اثری ناپدید شد  جین جاکوب نیز بیان کرد که شبکه‏های اجتماعی فشرده در محدوده­های قدیمی و مختلط شهری، صورتی از سرمایه‏ی اجتماعی را تشکیل می‏دهند و در ارتباط با حفظ نظافت، عدم وجود جرم و جنایات خیابانی و دیگر تصمیمات در مورد بهبود کیفیت زندگی، در مقایسه با عوامل نهادهای رسمی مانند نیروی انتظامی و نیروی حفاظتی پلیس، مسئولیت بیشتری از خود نشان می‏دهند، اولین توضیح و تفسیر یکپارچه از سرمایه‏ی اجتماعی توسط پیربوردیو در 1972 انجام شد. وی سرمایه‏ی اجتماعی را به عنوان «مجموعه منابع بالقوه و بالفعل که به عضویت در یک گروه مرتبط می‏شود، تعریف می‏کند که هر یک از اعضا با پشتیبانی یکدیگر فراهم می‏کنند» در دهه‌ی 1980، این اصطلاح توسط جمیز کلمن جامعه­ شناس، در معنای وسیع­تری مورد استفاده قرار گرفت و رابرت پاتنام، دانشمند علوم سیاسی نفر دومی بود که بحثی قوی را در مورد نقش سرمایه‏ی اجتماعی و جامعه­ی مدنی را هم در ایتالیا و هم در ایالات متحده برانگیخت بانک جهانی نیز در سال 1998 در تعریف سرمایه‏ی اجتماعی چنین آورده است :

«سرمایه‏ی اجتماعی در جامعه­ای مفروض در برگیرنده­ی نهادها، روابط، نظرگاه­ها و ارزش­هایی است که بر کنش و واکنش­های بین مردم حاکمند و در توسعه­ی اقتصادی و اجتماعی سهم دارند. لیکن سرمایه‏ی اجتماعی جمع ساده­ی نهادهایی نیست که جامعه را در بر می­گیرد بلکه همچنین می­تواند نهادهای بیان شده را به هم پیوند زند. سرمایه‏ی اجتماعی در عین حال دربرگیرنده­ی ارزش­ها و هنجارهای مشترک لازم برای رفتار اجتماعی است که در روابط شخصی افراد، در اعتماد آنان به یکدیگر و در حس مشترک مسئولیت­های مدنی منعکس شده است. امری که جامعه را چیزی بیشتر و فراتر از جمع افراد می­سازد». در مورد سرمایه‏ی اجتماعی نظریات متعددی بیان شده است که به بیان تعدادی از آن‏ها می­پردازیم:

 بوردیو

مفهوم سرمایه‏ی اجتماعی در دهه­ی 1970 و اوایل دهه­ی 1980 توسط پیر بوردیو مطرح گردید. وی 3 نوع سرمایه را شناسایی نمود: سرمایه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی. مفهوم سرمایه‏ی اجتماعی از نظر بوردیو بر تعارضات و عملکرد قدرت (روابط اجتماعی که توانایی فرد را برای پیشبرد علائقش افزایش می‏دهد) تاکید دارد. از دیدگاه بوردیو، سرمایه‏ی اجتماعی یک منبع برای تعارضات اجتماعی است که در عرصه­های اجتماعی متفاوت استفاده می‏گردد  بوردیو میزان سرمایه‏ی اجتماعی را به عنوان تابعی از اندازه­ی شبکه‏ها و حجم سرمایه (اعم از اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی) که در خدمت افراد شبکه می‏باشد، تعریف می­نمایداو به این نکته توجه می­کند که ایجاد و اثربخشی سرمایه‏ی اجتماعی بستگی به عضویت در یک گروه اجتماعی دارد که اعضای آن مرزهای گروه را از طریق مبادله­ی اشیاء و نماها بنیان نهاده­اند مفهوم بوردیویی سرمایه­ی اجتماعی به سبب آنکه تنها راه دانستن وجود آن و سودمندی­اش برای افزایش سرمایه‏ی اقتصادی پس از وقوع موضوع است، سنجش ناپذیر و مبهم دانسته شده است. کاربرد سرمایه‌ی اجتماعی نزد بوردیو بر این درک استوار است که افراد چگونه با سرمایه گذاری بر روابط گروهی، وضعیت اقتصادی خود را در یک فضای اجتماعی سلسله­ مراتبی (جامعه سرمایه داری) بهبود می‏بخشند بحث‌های بوردیو درباره­ی سرمایه‏ی اجتماعی و مفاهیم مرتبط با آن، مطالعات مردم شناختی را درباره نقش برخی گروه­های اجتماعی در توسعه، هدایت نموده­اند .

 لین

لين با طرح نظريه منابع اجتماعي مطرح نمود كه دستيابي به منابع اجتماعي و استفاده از آن‌ها مي‌تواند به موقعیت‌های اجتماعي – اقتصادي بهتر منجر شود. از نظر لين منابع ارزشمند در اكثر جوامع ثروت، قدرت و پايگاه اجتماعي مي‌باشد و لذا سرمايه اجتماعي افراد را بر حسب ميزان يا تنوع ويژگي‌هاي ديگراني كه فرد با آن‌ها پيوندهاي مستقيم و غیرمستقیم دارد قابل سنجش مي‌داند لین مفهوم سرمایه‏ی اجتماعی را به مثابه منابع نهفته در ساختار اجتماعی تعریف می‏کند که با کنش­های هدفمند قابل دسترسی یا گردآوری است. از نظر وی سرمایه‏ی اجتماعی از 3 جزء تشکیل شده است: منابع نهفته در ساختار اجتماعی، قابلیت دسترسی افراد به این گونه منابع اجتماعی و استفاده یا گردآوری این گونه منابع اجتماعی در کنش­های هدفمندلین چهار عنصر اطلاعات، نفوذ، اعتبارات اجتماعی و تایید را شرح چگونگی کارکرد سرمایه‌ی اجتماعی در کنش‌های ابزاری و کنش‌های اظهاری می‌داند مباحث لین صرفاً بر منافع فردی سرمایه‌ی اجتماعی متمرکز است و سرمایه‌ی اجتماعی را در درجه‌ی اول امری فردی می‌داند که افراد با انگیزه‌ی کسب سود برای خود، اقدام به سرمایه گذاری در روابط اجتماعی نمایند. اگرچه ممکن است به زعم لین مانند سرمایه‌ی انسانی، مجموع دارایی‌های ارتباطی به نفع جامعه نیز تمام شود .

کلمن

جمیز کلمن در سال 1988 در مقاله­ی خود در مورد تأثیر سرمایه‏ی اجتماعی در خلق سرمایه‏ی انسانی، سرمایه‏ی اجتماعی را ارتباط بین عوامل فردی و ساختاری درون شبکه‏های اجتماعی معرفی می­نماید و بیان می‏کند که سرمایه‏ی اجتماعی با کارکردهایش تعریف می‏گردد به نظر کلمن سرمایه‏ی اجتماعی مجموعه­ای از چیزهای متنوعی با دو ویژگی‏های مشترک می‏باشد: همه­ی آن‏ها متشکل از ساخت اجتماعی هستند و اقدامات معین افراد را در درون ساختار تسهیل می­نمایند. کلمن سرمایه‏ی اجتماعی را در چارچوب منافع حاصل از روابط اجتماعی تسهیل یافته در نظر گرفته و آن را در کنار سایر سرمایه­ها از قبیل سرمایه‏ی انسانی و فیزیکی عامل پیشرفت و بهبود زندگی می­داند همانند سایر شکل‏های سرمایه، سرمایه‏ی اجتماعی نیز مولد می‏باشد و دستیابی به هدف­های معین را که در نبود سرمایه‏ی اجتماعی دستیابی به آن‏ها تنها با صرف هزینه­های زیاد امکان پذیر می‏شود، ممکن می‌سازد بدین گونه کلمن بر سودمندی سرمایه‏ی اجتماعی به عنوان منبعی برای همکاری، روابط دوجانبه و توسعه­ی اجتماعی تاکید می­ورزد کلمن برخی از روابط اجتماعی را که می­تواند منابع سرمایه­ای سودمند ایجاد کند شامل: تعهدات و انتظارات، ظرفیت بالقوه اطلاعات، هنجارها و ایدئولوژی می­داند دیدگاه کلمن در باره سرمایه­ی اجتماعی به این نتیجه می­انجامد که در جوامع دارای سرمایه­ی اجتماعی زیاد، می‌توانند به رفاه و سعادت دست یابند، اما جوامعی که سرمایه‏ی اجتماعی در آن‏ها ناکافی است گرفتار مسائل متعدد خواهند شد. این بحثی است که فرانسیس فوکویاما آن را دنبال نموده است. او سرمایه‏ی اجتماعی را به عنوان توانایی افراد برای کار با یکدیگر در جهت اهداف عمومی در گروه‌ها و سازمان‏ها تعریف می‏کند .

 پاتنام

رابرت پاتنام در مطالعه­ی خود که پس از اصلاحات سیاسی صورت گرفته در سال 1971 در ایتالیا انجام داد به دنبال پاسخ گویی به این مسئله بود که با وجود سیاست­های مشخص و کلان دولت مرکزی، چرا نهادهای دموکراتیک در شمال ایتالیا کارآمدتر از جنوب عمل می‏کنند و چه عاملی باعث تفاوت در رشد اقتصادی شمال و جنوب ایتالیا می‏شود. او در تبیین این مسئله سرمایه‏ی اجتماعی را مورد توجه قرار می‏دهد. از نظر وی سرمایه‏ی اجتماعی: شبکه‏ها، هنجارها و اعتمادی است که مشارکت کنندگان را قادر می­سازد تا به طور مؤثرتری با همدیگر کنش داشته باشند و اهداف مشترکشان را پیگیری نمایند در مجموع پاتنام منابع سرمایه‏ی اجتماعی را اعتماد، هنجارهای معامله متقابل و شبکه‏های افقی تعامل می‏داند که خود تقویت­کننده و خود افزون هستند شبکه‏های افقی در نظریه پاتنام و هنجارهای اعتماد و همیاری درون این شبکه‏ها، منابع سرمایه ای هستند که ذاتاً اجتماعی بوده و با حل مشکل کنش جمعی، توسعه­ی اقتصادی و سیاسی را در سطح منطقه و کشور موجب می­گردند پاتنام در بررسی عناصر سرمایه‏ی اجتماعی، مشارکت‌های مدنی را از اشکال ضروری به شمار می­آورد و معتقد است که هرچه این شبکه‏ها در جامعه­ای متراکم­تر باشند احتمال همکاری شهروندان در جهت منافع متقابل بیشتر است و باعث می‏گردد که هزینه­های بالقوه عهدشکنی در هر معامله­ای افزایش یابدوی با تاکید بر هنجارهای مشارکت مدنی بیان می‏کند که منابع (شبکه‏ها، هنجارها و اعتماد) در جوامع مدنی خصلتی خود تقویت کننده دارند و باعث ارتقاء همکاری، مشارکت مدنی، اعتماد متقابل و رفاه اجتماعی می­گردند و در جوامع غیر مدنی به خاطر نداشتن توان خود تقویتی باعث تقویت عهدشکنی، بی اعتمادی، بهره کشی، انزوا و رکود می­گردند .

فرانسیس فوکویاما

فوکویاما سرمایه‏ی اجتماعی را در سطح کشورها و در ارتباط با رشد و توسعه‌ی اقتصادی آن‏ها مورد بررسی قرار داده است. بنابراین تعریف او از سرمایه‏ی اجتماعی یک تعریف جمعی بوده و سرمایه‏ی اجتماعی را به منزله­ی دارایی گروه­ها و جوامع تلقی می‏کنداز نظر فوکویاما سرمایه‏ی اجتماعی مجموعه­ی هنجارهای سیستم‌های اجتماعی است که موجب ارتقاء سطح همکاری اعضای آن سیستم گردیده و موجب پایین آمدن سطح هزینه های تبادلات و ارتباطات می‏گردد  فوکویاما در بحث اندازه گیری سرمایه‏ی اجتماعی بیان می‏کند که برای تخمین ذخیره‏ی سرمایه‏ی اجتماعی ملت، در مقیاس گروه­هایی که مشکلات سنجش (اندازه­گیری) کمتری برای آن‏ها وجود دارد، روش جایگزینی وجود دارد. بدین صورت که بجای سنجش و اندازه­گیری سرمایه­ی اجتماعی به عنوان یک ارزش مثبت، می‏توان نبود سرمایه‏ی اجتماعی یا به عبارت دیگر انحرافات اجتماعی، از قبیل میزان جرم و جنایت، فروپاشی خانواده، مصرف مواد مخدر، خودکشی، فرار از پرداخت مالیات و موارد مشابه را به روش­های مرسوم اندازه‏گیری کرد. فرض بر این است که چون سرمایه‏ی اجتماعی وجود هنجارهای رفتاری مبتنی بر تشریک مساعی را منعکس می­کند، انحرافات اجتماعی نیز بالفعل بازتاب نبود سرمایه‏ی اجتماعی خواهد بود .

در جدول زیر نظریه ­پردازان سرمایه‏ی اجتماعی، مفاهیم به­کاررفته در تعاریف از دیدگاه آن­ها، به همراه واحد اجتماعی محوری هر تعریف و هدف آن ارائه می‌گردد.

مفاهیم محوری و اهداف در تعاریف سرمایه‏ی اجتماعی

با بررسی ادبیات مربوط به سرمایه اجتماعی مشخص می‌شود که این سرمایه دارای دو جزء است .

• پیوند عینی بین افراد؛ این مؤلفه حکایت از آن دارد که افراد در فضای اجتماعی با یکدیگر پیوند دارند که این پیوندها از دو نوع می‌تواند باشد:

الف- افراد می‌توانند به شیوه غیررسمی از طریق انتخاب دوستی‌ها و انواع پیوندهای شبکه‌ای با یکدیگر در ارتباط باشند.

ب- جدا از پیوندهای غیررسمی با دیگران، فرد می‌تواند از طریق عضویت رسمی در انجمن‌ها و گروه‌های داوطلبانه با دیگران در ارتباط باشد. پیوندهای رسمی و شبکه‌های غیررسمی بر حسب پیوند بین افراد تعریف می‌شود، ولی ادامه حیات پیوند‌های رسمی فراتر از شبکه اجتماعی درونی است.

• پیوند ذهنی؛ پیوند‌های بین افراد می‌بایست دارای ماهیت متقابل، مبتنی بر اعتماد و دارای هیجانات مثبت باشد. اعتماد به این معناست که افراد از موفقیت‌های گروهی یا نهادی برای منافع خود بهره‌برداری نمی‌نمایند.

در مورد مضامین مشترک نویسندگان می‏توان به این موارد اشاره نمود: اول، بیشتر نویسندگان، با این نکته موافقند که شبکه‏های اجتماعی و یا هنجارهای اجتماعی عناصر اصلی سرمایه‏ی اجتماعی هستند؛ دوم، بیشتر نویسندگان اعتماد را به عنوان یک عنصر اضافه­ی سرمایه‏ی اجتماعی و یا به عنوان یک شاخص در مورد سطح سرمایه‏ی اجتماعی موجود در یک اجتماع معرفی می‏کنند؛ سوم اینکه بسیاری از نویسندگان سرمایه‏ی اجتماعی را به عنوان یک منبع که مردم می­توانند از آن استفاده کنند تا به اهداف معینی دسترسی پیدا کنند در نظر می­گیرند. چهارم، سرمایه‏ی اجتماعی می­تواند در تمامی سطوح جامعه ظهور پیدا کند مثلاً در سطح خانواده و دیگر شبکه‏های خویشاوندی، در درون شبکه‏ها در سطح اجتماع و در سطح دولت­ها .

نگرش بوردیو به سرمایه‏ی اجتماعی، نگرشی ابزاری می‌باشد و لین نیز دیدگاهی تقریباً مشابه بوردیو اتخاذ می‌کند و عمدتاً به کارکردهای فردگرایانه‏ی سرمایه‏ی اجتماعی توجه دارد. اما پاتنام مفهوم سرمایه‏ی اجتماعی را در مقیاسی متفاوت از دیدگاه بوردیو، لین و حتی کلمن به کار می‌گیرد، جامعیت دیدگاه پاتنام نسبت به دیدگاه بوردیو و لین و صورت بندی مشخص و دقیق او از مؤلفه‌ها و اشکال سرمایه‏ی اجتماعی، اولویت انتخاب این دیدگاه برای مقایسه‌ی سطح سرمایه‏ی اجتماعی شاغلان کسب‏وکار خانگی و افراد فاقد کسب‏وکار می‌باشد. پاتنام مفهوم سرمایه­ی اجتماعی را گسترده­تر از سطح فردی بکار می‌گیرد و به چگونگی کارکرد سرمایه‌ی اجتماعی در سطح منطقه‏ای و ملی و نوع تأثیرات سرمایه­ی اجتماعی بر نهادهای دموکراتیک و در نهایت توسعه‌ی اقتصادی علاقمند است. وی با توجه به اینکه از منافع خصوصی سرمایه‌ی اجتماعی غافل نبوده، اما به صراحت بیان می‌دارد که تمرکز و علاقمندی خاص او منافع خارجی و بهره‏های عمومی سرمایه‌ی اجتماعی است ،سرمایه‌ی اجتماعی از دیدگاه پاتنام به ویژگی‌هایی از سازمان اجتماعی نظیر شبکه­ها، هنجارها و اعتماد اشاره دارد که همکاری و هماهنگی برای منافع متقابل را تسهیل می‌نماید در خصوص اهمیت سرمایه‏ی اجتماعی نیز، پاتنام معتقد است: اول این که سرمایه‏ی اجتماعی به شهروندان یک جامعه امکان می‌دهد که مسائل جمعی را به آسانی حل کنند. دوم این که، سرمایه‏ی اجتماعی چرخ‌های پیشرفت جوامع را روغن کاری می‌کند؛ به ویژه در جامعه ای که افراد قابل اعتمادند، تعامل مکرر با همشهری‌های خود دارند و کسب‏وکار روزانه و مذاکرات اجتماعی گران نیستند. سوم اینکه، شبکه‌هایی که سرمایه اجتماعی را شکل می‌دهند به عنوان کانال‌هایی برای تبادل اطلاعات مفید به کار می‌روند و تحقق اهداف را تسهیل می‌کنند .

سرمایه‏ی اجتماعی در کاربرد معمولی آن دارای ویژگی‏های زیر می‏باشد:

• این نوع سرمایه دارای مالک فردی نیست و حتی مالک جمعی آن (جامعه)، هیچ حقی را که از لحاظ حقوقی ضمانت اجرایی داشته باشد، ندارد.
• ممکن است این سرمایه سودآور باشد، ولی این سود از پیامدهای جانبی آن عمل جنبی است نه از انگیزه­ای که به ایجاد سرمایه‏ی اجتماعی منجر شود.
• سرمایه­گذاری غیر عمدی است، موجودی سرمایه با اقدام خودی یا جمعی عمده ایجاد نمی‏شود بلکه از پیشینیان به ارث می‏رسد و ریشه­های آن در گذشته پنهانند؛ سرمایه‏ی موجود را می‏توان با مراقبت پرورش داد، ولی نمی‏توان آن را با مهندسی ایجاد نمود. البته امکان اتلاف سرمایه­ی اجتماعی به طور عمدی وجود دارد.
• بر خلاف سرمایه‏ی فیزیکی (ولی همچون برخی از انواع سرمایه‏ی انسانی از قبیل کاربرد و پالایش مهارت­ها) بهره­برداری از سرمایه‏ی اجتماعی موجود، آن را کاهش نمی‏دهد و حتی ممکن است به افزایش آن نیز بینجامد.

منبع

مصطفوی، زینب السادات(1391)، تأثیر سرمایه‌ی اجتماعی بر راه‏اندازی کسب‏ و کار خانگی،پایان نامه ارشدکارشناسی، مدیریت صنعتی،دانشگاه شیراز

از فروشگاه بوبوک دیدن نمایید