کتابخانه دیجتال؛ چرا و چگونه؟

بسیاری از سازمان­ها و موسسات کتابخانه دیجیتالی ایجادکرده­اند یا در حال برنامه­ریزی هستند. حضور در دنیای جدید نیازمند آگاهی از شرایط و ویژگی­های جدید دارد و این آگاهی جز با مطالعه در این حوزه امکان پذیر نیست. کتابخانه­ها در حرکت به­سوی دنیای دیجیتال، علاوه بر رقابت با رقبای جدید، باید در اندیشه رسالت وجودی خود که همان حفظ میراث بشری- که در دنیای دیجیتال علاوه بر میراث مکتوب، میراث دیجیتال را نیز در برمی­گیرد – و ارایه خدمات فرهنگی به جامعه کاربران باشند.کتابخانه­ها در حرکت به­سوی دنیای دیجیتال با چالش­های حقوقی، فنی، نیروی انسانی متخصص، شبکه­های ارتباطی، مدیریتی و غیره مواجه اند که باید پیش از آغاز فعالیت­شان، در  مسیر  رفع این چالش­ها حرکت کنند.

مفهوم کتابخانه دیجیتال

مفهوم کتابخانه­ های دیجیتال اولین بار در سال 1940، توسط بوش وانه وار در مورد سیستم می­ماکس بصورت شفاف تعریف شد. سیستم می­ماکس یک کتابخانه دیجیتال مربوط به آینده بود، در این سیستم چنین تصور می­شد که یک فرد می­تواند همه کتاب­ها، دفاتر و ارتباطاتش را دریک دستگاه ذخیره کند .

ایجاد کتابخانه دیجیتالی مستلزم دسترسی به متن کامل منابع اطلاعاتی در قالب کامپیوتری است و این اطلاعات می­تواند تنها نوشتاری نباشد یک کتابخانه دیجیتالی از تعداد زیادی رایانه تشکیل شده که به وسیله یک شبکه متصل شده­اند. مهم ترین شبکه اینترنت است که به­وجود آمدن آن به عنوان یک شبکه قابل انعطاف، ارزان و جهانی عامل موثر در توسعه کتابخانه­های دیجیتالی شده است.رایانه­های موجود در شبکه، سه عملکرد اصلی دارند: کمک به کاربران برای ارتباط با کتابخانه، ذخیره منظم اطلاعات جهت نگهداری بلند مدت، خدمات جستجو و مکان یابی اطلاعات با ارایه فهرست­ها و نمایه ها.

مدیران در تصمیم­گیری کتابخانه نقش اساسی دارند و برای تصمیم­گیری آگاهانه در باب هر موضوع باید علاوه بر فراهم ساختن امکانات و تجهیزات سخت­افزاری و نرم­ افزاری از اطلاعات تخصصی­مربوط به آن موضوع نیز آگاه باشند. مدیرانی که فاقد آگاهی، تخصص و نگرش مثبت باشند به راحتی نمی­توانند ابداعات و نوآوری­ها را ایجاد کنند .

 تاریخچه روند فن­آوری اطلاعات در کتابخانه‌ها

هر چند تا دیروز شکل مرسوم دسترسی محققان به اطلاعات پژوهشی به اشکال کاغذی و لوح فشرده بوده‌است، لیکن امروزه عرضه کنندگان اطلاعات، شبکه‌های وب را به عنوان رسانه‌ای مناسب‌تر برای پایگاه‌های اطلاعات مرجع و مجلات پژوهشی تمام متن یافته‌اند. کاربران می‌توانند از طریق وب، اطلاعات مورد نیاز تحقیق خود را در طول شبانه روز و در تمام روزهای هفته از هر مکانی بازیابی کنند. به علاوه، بسیاری از پایگاه‌های مبتنی بر وب، به شکل قوی تری تجهیز شده‌اند ویا اینکه اطلاعات بیشتری نسبت به شیوه‌های سنتی کاغذی یا لوح فشرده ارایه می‌کنند. تغییرات سریع و همه جانبه، کتابخانه‌های تخصصی و کتابداران متخصص در این کتابخانه‌ها را در آستانه عصر جدیدی قرار داده‌است که با گذشته نه چندان دور، بسیار متفاوت است. سیستمهای رایانه‌ای که در کتابخانه‌ها تا دهه ۸۰ مورد استفاده قرار می‌گرفت، ارتباطی پیوسته و مستقیم با عملکردهای سنتی کتابخانه‌ها برقرار می‌نمود، علی رغم توانایی و قابلیت­های عملی و گسترده فهرست­های قابل دسترسی برای عموم و سیستم­های محلی متصل بدان­ها، کتابخانه‌ها هنوز مدلی سنتی از مجموعه‌های فیزیکی و محلی هستند که عمدتا از طریق ابزارهای کتابشناختی ناهماهنگ، می­توان بدان­ها دسترسی یافت. هم اکنون پیشرفت‌های قابل توجهی دیده می‌شود که در حال تغییر بنیادی این مدل است. فن­آوری­های ­نو، فهرست‌های کتابخانه را از راهنماهای ساده منابع به سیستم­های جامع اطلاعاتی تغییر داده‌اند و در مرحله ایفای تعهد خود در انتقال مستقیم منابع اطلاعاتی کتابخانه‌های دنیا و مراکز اطلاع­رسانی به میز استفاده کنندگان هستند. داده‌های رقمی و تصاویر الکترونیکی، کم­کم جایگزین منابع اطلاعاتی فیزیکی شده­اند. روش­های سریع دست­یابی به منابع اطلاعاتی به تدریج اهمیت بیشتری از گردآوری مجموعه‌های جدید پیدا کرده‌است.به گفته کینگ در سال۲۰۱۰بیش از۸۰ درصد روزنامه‌ها و نشریات به صورت پیوسته و از طریق شبکه‌های دور­بین‌المللی در دسترس خواهند بود. این پیشرفت­ها پیامدهای عمیقی درکتابخانه‌های تخصصی دارد. فن­آوری تقریبا تمام جنبه‌های کار کتابخانه را تحت تاثیر خود قرار داده‌است: کتابداران شاغل در بخش فراهم­آوری اکنون باید به دنبال راهی جهت دسترسی مراجعان به منابع دیجیتال باشند، فهرستنویسان باید این منابع را دسترس پذیر سازند و کتابداران مرجع نیز ضمن کمک به مراجعان در داخل کتابخانه باید پاسخ­گوی ارباب رجوع از راه دور باشند.

تاریخ استفاده ازرایانه در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع­رسانی را می‌توان به چند دوره نسبتا مشخص تقسیم کرد: در دهه ۱۹۴۰ نخستین روش­های نیمه ماشینی ذخیره و بازیابی اطلاعات با استفاده از نظام برگه‌ای لبه منگنه مورد توجه قرار گرفت. این نظام در واقع پیش آمد نظام‌های رایانه‌ای دهه ۱۹۶۰ بود. در دهه ۱۹۸۰ شاهد گسترش نظام‌های پیوسته چه از نظر تنوع و ایجاد نرم‌افزارهای آماده و تجهیزات چاپ و نمایش اطلاعات و چه از نظر نفوذ و کاربرد این نظام‌ها در کشورهای در حال رشد بود. دهه ۱۹۹۰ دهه رشد اینترنت به حساب می‌آید و کتابخانه‌ها نیز از این پدیده حاصل از فناوریهای جدید در کارهای خود به خوبی استفاده کردند. این مسیر روز به روز در حال تحول و پیشرفت است و جهت آن به سوی افزایش توانایی‌های انسان در به دست آوردن دقیق اطلاعات می‌باشد. استفاده از فناوری اطلاعات نیازمند آموزشهای ویژه نه تنها برای کتابداران که مستقیما دست اندرکار اطلاع رسانی اند، بلکه برای استفاده کنندگان عادی نیز می‌باشد. امروزه باسواد کسی است که سواد رایانه‌ای داشته باشد و خود بتواند مستقیما از امکانات رایانه‌ای استفاده کند.

 تعاریف کتابخانه دیجیتالی

اجزای زیر را در تعاریف مختلف موجود از کتابخانه دیجیتال می توان یافت:

1. کتابخانه دیجیتال یک نهاد واحد نیست.
2. کتابخانه دیجیتال برای لینک منابع به تکنولوژی نیاز دارد.
3. رابطه بسیاری از کتابخانه های دیجیتال با سرویس­های اطلاعاتی برای استفاده کنندگان نهایی شفاف است.
4. دستیابی جهانی به کتابخانه­های دیجیتال و سرویس­های اطلاعاتی یک هدف است .

کتابخانه دیجیتال (الکترونیکی) کتابخانه‌ای است که در آن اسناد به جای کاغذ یا سایر رسانه‌های محلی به شکل الکترونیکی ذخیره شده‌اند. اساس این کتابخانه‌ها ذخیره مدارک به شکل الکترونیکی و نیز استفاده الکترونیکی است. به این صورت که هر فردی در هر نقطه با استفاده از یک کامپیوتر معمولی و یک خط تلفن بتوانند به تمامی اطلاعات یک کتابخانه عظیم دسترسی پیدا کند. از این رو کافی است که  منابع را در حافظه این نوع کتابخانه‌ها قرار داد. مجموعه روش­ها، خدمات و ساختارهای اطلاعاتی که باعث می‌شوند تا اطلاعات در قالب یک فن‌آوری نوین با دسترسی آسان، سریع و گسترده ارایه شوند، کتابخانه دیجیتال نام دارد .

تعریفی دیگر از کتابخانه­ های دیجیتال به مفهوم تبادل رقومی اطلاعات چند رسانه­ای در یک محیط ارتبا­طی گسترده و وسیع تعبیر می شود .کتابخانه الکترونیکی، سازمانی است حاوی منابع خاص که نگهداری آنها، دارای ارزش زیادی بوده و لذا در آن راهکارهایی جهت گزینش، سازماندهی، ارایه دسترسی‌های کنترل شده، امکان توزیع، حفظ یکپارچگی و اطمینان از ماند­گاری مجموعه اطلاعات در طول زمان، پیش­بینی گردیده‌ است. سهولت دسترسی به منابع و مقرون به صرفه بودن آن، امکان تبادل اطلاعات و منابع موجود با دیگر سازمان­ها، به­کارگیری مکانیزم­هایی جهت حفظ، گسترش و توسعه، توجه به مسئله مالکیت معنوی، از مهم­ترین ملاحظات در کتابخانه دیجیتال می‌باشد.

سر درگمی‌های موجود در مورد این عبارت ناشی از آن است که در طول سال­ها، عبارات متنوعی برای این مفهوم به کار برده شده‌است (مانند کتابخانه‌های الکترونیکی، مجازی، کتابخانه‌های بدون دیوار) و دقیقا” مشخص نبود که معنای واقعی هر کدام از این مفاهیم چیست؟ از سوی دیگر، کتابخانه‌های دیجیتال مورد توجه حوزه‌های مختلف پژوهشی و تحقیقاتی است. با این توصیف کتابخانه دیجیتال محیطی است که دقیقاً از روی سیستم عملکرد کتابخانه­های سنتی  توسط نرم افزارهای  مختلف شبیه­سازی و در بیشتر جهات، هم از لحاظ سرعت و هم از لحاظ قابلیت و کیفیت ارایه کار و ایجاد ارتباط و راهنمایی کاربران به مفهوم و موضوع مورد نظر بهینه شده است که در نهایت شخص را با موضوع و مواد مربوطه از یک طرف و سایر محیط­ها و سیستم­های اطلاع­رسانی از طرف دیگر مرتبط می سازد.

یک کتابخانه دیجیتالی یک محیط کنترل شده است که از طریق چارچوب­های قانونی و تجاری مناسب و فارغ از محل نگهداری، شکل اطلاعات و حوزه تصدیق­گری، دسترسی یکپارچه به حجم وسیعی از خدمات اطلاعاتی را فراهم می­آورد و در تعریف دیگر کتابخانه­های دیجیتالی را سازمان­هایی به حساب آورده­اند که منابع از جمله کارکنان متخصص را برای انتخاب، سازماندهی، دسترسی، تفسیر ، توزیع، نگهداری و تضمین دوام مجموعه آثار دیجیتالی فراهم می­سازد به­طوری که این منابع آماده و از نظر اقتصادی برای استفاده به وسیله یک فرد مشخص یا مجموعه­ای از گروه­ها قابل دسترسی باشد. در واقع می­توان گفت کتابخانه دیجیتالی(الکترونیکی)، کتابخانه­ای است  که در آن اسناد به جای کاغذ یا سایر رسانه­های محلی به شکل الکترونیکی ذخیره شده­اند. اساس این کتابخانه­ ها ذخیره مدارک به شکل الکترونیکی و نیز استفاده الکترونیکی است. به این­صورت که هر فردی در هر نقطه از ایران و حتی جهان با استفاده ازیک کامپیوتر معمولی و یک خط تلفن بتواند به تمامی اطلاعات یک کتابخانه عظیم دسترسی پیدا کند. از این رو کافی است این کتاب­ها را جمع­آوری کرده و در واحدهای حافظه در این نوع کتابخانه­ها قرار دهند.

کتابخانه ­های دیجیتالی سازمان­هایی هستند که در آن تامین منابع، حضور کارکنان متخصص، فرایند انتخاب، سازماندهی و کمک و راهنمایی برای دست­یابی منطقی و عقلانی به اطلاعات (دیجیتالی )، تفسیر توزیع، حفظ یکپارچگی آن و تضمین برای وجود و نگهداری مجموعه­ای از آثار دیجیتال در مدت زمان طولانی مورد توجه قرار می­گیرد تا به­توان منابع اطلاعاتی دیجیتال را با سرعت و صرفه­جویی به لحاظ اقتصادی برای استفاده یک جامعه یا مجموعه­ای از جوامع خاص، دسترس­پذیر ساخت .این کتابخانه جزئی از جامعه­ای هستند که در آن اشخاص و گروه­ها در تعامل با یکدیگر بوده و از داده­ها، اطلاعات، منابع و نظام های دانش استفاده می­کنند.

چرا کتابخانه ­های دیجیتالی ؟

دلیل اساسی برای ایجاد کتابخانه­ های دیجیتالی این باور است که این کتابخانه­ها اطلاعات را نسبت به آنچه در گذشته مقدور بوده است به شیوه بهتری تحول خواهند داد. کتابخانه­ های سنتی بخش اساسی جامعه هستند ولی کامل نیستند. آیا ما می­توانیم به نحو بهتری عمل کنیم؟ مشتاقان کتابخانه­های دیجیتالی خاطر نشان می سازند که رایانه­ها و شبکه­ ها هم اکنون شیوه­های ارتباط بین افراد را تغییر داده­اند. آن­ها چنین استدلال می کنند که در بعضی از رشته­ها، متخصص یا دانشمندی که پشت رایانه شخصی متصل به شبکه ارتباطی نشسته است نسبت به زمانی که به یک کتابخانه مراجعه می­کند،خدمات بهتری را دریافت می­دارد. اطلاعاتی که در ابتدا تنها برای متخصصان فراهم بود حال به صورت مستقیم در اختیار همه قرار دارد. کاربر قادر است که از طریق رایانه شخصی به استفاده از موادی بپردازد که در رایانه­ های سراسر دنیا ذخیره شده­اند. بر عکس،اغلب علاقه مندان سرسخت – البته نه همه آنان – تشخیص داده­اند که مدارک چاپی بخشی از تمدن است که تنها به تدریج می­توان نقش برجسته آن­ها را در ذخیره و انتقال اطلاعات تغییر داد.گرچه بعضی از موارد مهم استفاده از چاپ را می­توان با اطلاعات الکترونیکی جایگزین کرد، اما همه بر این باورنیستند که حرکت گسترده به سوی اطلاعات الکترونیکی مطلوب باشد، حتی اگر از نظر فنی، اقتصادی و حقوقی چنین امکانی وجود داشته باشد. در زیر بعضی از سودمندی­های کتابخانه­های دیجیتالی آمده است:

الف) کتابخانه دیجیتالی کتابخانه را به­سوی  کاربر می­آورد:

برای استفاده از کتابخانه سنتی خواننده باید به­آنجا برود. در دانشگاه این کار ممکن است چند دقیقه طول بکشد، اما اغلب مردم در دانشگاه­ها نیستند و کتابخانه­ای هم در نزدیکی خود ندارند. بسیاری از مهندسان و پزشکان جهت دسترسی به جدیدترین اطلاعات به شدت در مضیقه­اند.کتابخانه دیجیتالی اطلاعات را به میز کاربر، چه در اداره ،چه در خانه می­آورد. با یک کتابخانه دیجیتالی رومیزی،خواننده هرگز نیازی به رفتن به ساختمان کتابخانه ندارد. هرجا که یک رایانه شخصی با اتصال شبکه ای وجود داشته باشد کتابخانه­ای دیجیتالی وجود خواهد داشت.

ب ) استفاده از قدرت رایانه در جستجو و تورق

خواندن مدارک ­کاغذی ساده است، اما پیدا کردن اطلاعاتی که روی کاغذ ذخیره شده است می­تواند دشوار باشد. علی رغم وجود ده­ها ابزار ثانوی و مهارت­کتابداران مرجع، استفاده از کتابخانه می­تواند چالشی سخت باشد .ادعایی که اغلب در مورد کتابخانه­های سنتی به عمل می­آید این است که این کتابخانه­ها موفقیت­های اتفاقی را باعث می­شوند، زیرا خوانندگان به طور اتفاقی به موارد ارزشمندی دست می­یابند. حقیقت این است که کتابخانه­ها آکنده از مواد مفیدی هستند که خوانندگان به­طور تصادفی آن­ها را کشف می­کنند.در اغلب موارد،نظام­های رایانه­ای در پیدا کردن اطلاعات، بهتر از شیوه­های دستی عمل می­کنند. این نظام­ها به خوبی آن چه که مردم دوست دارند نیستند، اما به هر حال خوبند و به طور دائم در حال بهبود اند،به خصوص در کارهای مرجع که شامل جهش­های تکراری از یک منبع اطلاعاتی به منبع دیگر هستند، مفید واقع می شوند.

ج) اطلاعات را می توان به اشتراک گذاشت

کتابخانه­ ها و آرشیو­ها اطلاعات منحصر به فرد بسیاری را در بردارند. اطلاعات دیجیتالی را می­توان با قراردادن آن­ها بر شبکه در دسترس همگان قرار داد. بسیاری از کتابخانه ­های دیجیتالی یا انتشارات الکترونیکی در یک جایگاه مرکزی واحد نگه­داری می­شوند، شاید همراه با تعدادی نسخه تکراری که به­صورت استراتژیک در سراسر دنیا قرار داده شده است. این امر نسبت به تکرار فیزیکی پر هزینه مواد کم استفاده، یا دشواری دست­یابی به مواد منحصر به فرد ، که جز با مسافرت به مکانی که در آن نگه­داری می­شود میسر نیست، بهبودی گسترده به حساب می­آید.

د)  روزآمد نگه داشتن اطلاعات آسان­تر است

نیاز به روز­آمد کردن بسیاری از اطلاعات مهم وجود دارد. روزآمد سازی مواد چاپی ناخوشاینداست، چون کل مدرک باید دو باره چاپ شود و همه نسخه­های تحریر قدیمی باید کنار گذاشته و جایگزین شوند. زمانی که نسخه نهایی به شکل دیجیتالی و در یک رایانه مرکزی ذخیره شده باشد، روزآمد سازی اطلاعات دشوار نیست .بسیاری از کتابخانه ­ها نسخه­های پیوسته راهنماها، دایره­المعارف­ها و دیگر آثار مرجع را نگه­داری می­کنند. هر زمان که بازنگری­هایی از جانب ناشران دریافت شود آن­ها را روی رایانه­های کتابخانه نصب می­کنند. کتابخانه کنگره دارای مجموعه­ای پیوسته است که توماس نامیده می­شود و پیش­نویس همه قوانینی را که پیش روی کنگره قرار دارند شامل می­شود.

اهداف کتابخانه دیجیتالی

بعضی از اهداف کتابخانه دیجیتالی به شرح زیر می باشد:

• گردآوری، ذخیره و سازماندهی اطلاعات و دانش به شکل دیجیتالی ؛
• کمک به انتقال مقرون به صرفه و کارآمد اطلاعات ؛
• تاثیر قابل توجه در سرمایه­گذاری روی ساختار رایانه­ای و ارتباطی ؛
• ارتباط قدرتمند و همکاری مابین جوامع پژوهشی، بازرگانی، حکومتی و آموزشی؛
• ایفای نقش رهبری بین­المللی به طور عام و ترویج دانش در بخش­های مهم و راهبردی .- استفاده از فرصت­های آموزشی مادام العمر .

کتابداران در کتابخانه ­های دیجیتالی

با ظهور کتابخانه­های دیجیتالی با کتابخانه­هایی مواجه هستیم که از لحاظ ساختاری، منابع و مجموعه­های اطلاعاتی با آنچه قبلا در مفهوم کتابخانه با آن آشنا بودیم، متفاوت هستند. شرایط جدید به ابزارها، دانش و استعدادهای متناسب با آن نیاز دارد. سوال اینجاست که در این شرایط، آیا کتابداران توانایی انجام وظیفه و امکان رقابت با دیگر رشته­ها را در این عرصه دارند؟ اگر کمی به عقب برگردیم، وضعیت را بهتر درک خواهیم کرد. شاید بتوان گفت تاثیرات اولیه فن­آوری در عرصه کتابداری از دهه 1960 با ایجاد رکوردهای مارک آغاز شد و با راه اندازی فهرست­های رایانه­ای بیشتر نمایان شد.در تمام این مراحل و پیشرفت­هاکتابداران هدایت امور ، راهنمایی و ارایه خدمات به مراجعه­کنندگان را بر عهده داشتند. کتابداران در کتابخانه دیجیتالی نه تنها وظیفه راهنمایی و ارایه خدمات مناسب به کاربران را بر عهده دارند، بلکه با فرصت های جدیدی که پیش روی آن­هاست باید تخصص­های حرفه­ای خود را با پیشرفت­های مبتنی بر فن­آوری همراه کرده و برای انجام بهینه خدمات کتابخانه­ای به واسطه فن­آوری گام بردارند.

تخصص­ها و مهارت­های مورد نیاز کتابداران دیجیتالی عبارتند از :

• مدیریت کتابخانه­های دیجیتالی
• سازماندهی اطلاعات و مدیریت دانش
• اشاعه اطلاعات دیجیتالی
• پردازش اطلاعات دیجیتالی
• مدیریت تبدیل منابع
•  ذخیره­سازی ، سازماندهی و حفاظت منابع دیجیتالی
• ارایه امکان دست­یابی و بازیابی منابع دیجیتالی
• حمایت از مو لف الکترونیکی
• مشاوره در طراحی رابط­های کاربری

آموزش­های لازم برای کتابداران دیجیتالی

آموزش­های مناسب و به­جا همواره پشتوانه علمی لازم را برای دست­یابی به کارآیی و اثر بخشی بهینه در فعالیت­های حرفه­ای و تخصصی فراهم می­آورد. امروزه کتابدارن در کتابخانه­های دیجیتالی باید هر چه بیشتر در ایجاد برنامه­های آموزشی منظم پیش قدم باشند. علاوه برآن، کتابداران در عرصه کتابخانه­های دیجیتالی ناگزیر از همکاری با دیگر رشته­های علمی هم­چون کارشناسان علوم رایانه­ای و ارتباطات هستند و از سوی دیگر برای ارتقاء مهارت­های حرفه­ای خود باید به سمت گرایش­های نوین تمایل پیدا کنند. مجموعه­های دیجیتالی باید انتخاب، تهیه و سازماندهی شوند، برای اشاعه به­کاربران در اختیار آن­ها قرار گیرند و حفاظت و نگهداری شوند . خدمات دیجیتالی باید طراحی، اجرا و پشتیبانی شوند.از این رو ، کتابداران برای کسب مهارت­های مناسب برای اداره امور و وظایف محوله لازم است آموزش­های لازم و مناسب را فرا گیرند. آموزش­هایی که نه تنها وضعیت فعلی را مد نظر دارند، بلکه آینده­نگری لازم را نیز به هم­راه دارند .

انواع ديدگاه هادر مورد كتابخانه ديجيتال

با بررسی متون و مقالات و تعاریف ارایه شده درباره کتابخانه دیجیتالی، چهار دیدگاه را می­توان مورد شناسایی و بحث قرار داد:

دیدگاه محققان علوم رایانه: در این دیدگاه کتابخانه دیجیتالی پایگاه و نظام بازیابی اطلاعات محسوب می­شود. محققان حوزه علوم رایانه معتقدند کتابخانه دیجیتالی نظامی است که امکان دسترسی منسجم به مجموعه گسترده اطلاعات سازماندهی شده را به استفاده­کنندگان می­دهد.در بیشتر تعاریف ارایه شده توسط محققان علوم رایانه، کتابخانه دیجیتالی، پایگاه اطلاعاتی و نظام بازیابی اطلاعات به شمار می­رود. به تعبیر دیگر، این محققان غالبا” کتابخانه ­های دیجیتالی را مجموعه­ای می­دانند که شامل منابع اطلاعاتی الکترونیکی و امکانات فنی مرتبط با آنها برای تولید، جست­و­جو و استفاده از اطلاعات است .

از این لحاظ کتابخانه­ های دیجیتالی را می­توان نمونه گسترش یافته و تقویت شده نظام­های ذخیره و بازیابی اطلاعات به شمار آورد که امکان تغییر داده­های دیجیتالی رادر قالب­های مختلف (متن،صوت،تصویر، ویدئو، و مانند آن) می­دهند و در محیط شبکه­های اطلاعاتی قابل دسترس هستند. محتوای چنین کتابخانه­هایی را داده­ها و ابرداده­ها تشکیل می­دهند، مانند ابرداده­های توصیفی که به توصیف جنبه­های محتوایی داده­ها می­پردازند و ابرداده­هایی که پیوندها یا ارتباطات میان داده­ها یا ابرداده­های دیگر را در داخل یا خارج از کتابخانه دیجیتالی برقرار می­کنند. محققان علوم رایانه، اصطلاح کتابخانه دیجیتالی را به عنوان واژه­ای که بر مجموعه­ های دیجیتالی دلالت دارد به کار می­برند و معتقدند در مقایسه با اصطلاحاتی نظیر پایگاه­های اطلاعاتی یا نظام­های بازیابی اطلاعات قابلیت­ها و امکانات بیشتری دارد. برای مثال، گستردگی حجم اطلاعات برخی پایگاه­های اطلاعاتی تمام متن، نظیر پایگاه­های اطلاعاتی مجلات تمام متن، ممکن است انگیزه اصلی برای به کارگیری اصطلاحی دیگر باشد، تا به این ترتیب بتوان ارزش این­گونه پایگاه­های اطلاعاتی را از لحاظ تمام متن بودن، نسبت به پایگاه­های اطلاعاتی کتاب­شناختی بیشتر برجسته ساخت.

آرمز در کتاب”کتابخانه­های دیجیتالی” برای کتابخانه دیجیتالی این تعریف را ارایه کرده است: مجموعه نظام­مند اطلاعات و خدمات که در قالب­های دیجیتالی ذخیره شده و از طریق شبکه قابل دسترس است. کتابخانه­های دیجیتالی اطلاعات گوناگونی رابرای استفاده کاربران در بردارند.

دیدگاه محققان علوم کتابداری و اطلاع­ رسانی: از این دیدگاه کتابخانه دیجیتالی فراتر از یک پایگاه اطلاعاتی یا نظام بازیابی اطلاعات است و درآن عناصر دیگری مانند نیاز اطلاعاتی، جامعه استفاده کنندگان نهایی، مالکیت معنوی و دسترس­پذیری اطلاعات نقش اساسی دارند. بورگمن، به عنوان یکی از شناخته­ترین نظریه­پردازان حوزه کتابداری و اطلاع رسانی، مفهوم کتابخانه­های دیجیتالی را این گونه تعریف می­کند:” کتابخانه های دیجیتالی از طریق فرایند گردآوری و استفاده­کنندگان ایجاد می­شوند. آنها بخشی از جامعه­ای هستند که افراد و گروه­های آن با یکدیگر تعامل دارند و از داده­ها، اطلاعات، منابع دانش و نظام­های دانش­مدار استفاده می­کنند. از این لحاظ کتابخانه­های دیجیتالی نمونه توسعه یافته، تقویت شده و یکپارچه نهادها و مراکز اطلاع­رسانی در محیط­های فیزیکی هستند. منابع اطلاعاتی نیز بر اساس نیازهای اطلاعاتی استفاده­کنندگان انتخاب، سازماندهی، حفاظت، نگهداری و دسترس­پذیر می­شوند. چنین نهادها و موسساتی می­توانند در دیگر کتابخانه­ها، موزه­ها، آرشیوها، دانشگاه­ها و مانند آن نیز وجود داشته باشند، که در این صورت به جامعه مشخصی خدمات ارایه می­دهند. اما کتابخانه­های دیجیتالی استفاده­کنندگان زیادی را در مدارس، ادارات، خانه­ها و مکان­های عمومی و جز آن مخاطب قرار می­دهند.

دیدگاه سازمان­های مجری و سیاست­گذار: یکی از پر استنادترین تعاریف در حوزه کتابداری و اطلاع­رسانی تعاریف ارایه شده از سوی سازمان­های سیاست­گذار(سازمان­هایی که به طراحی و ایجاد کتابخانه­های دیجیتالی نمی­پردازند اما در امر سیاست­گذاری ملی و بین­المللی فعال هستند) متعلق به فدراسیون کتابخانه­های دیجیتالی است _.

این فدراسیون بین­المللی با هدف توسعه ساختاری و محتوایی کتابخانه­های دیجیتالی در سراسر جهان و مطالعه و بررسی جنبه­های مختلف آن تاسیس شده­است و از این لحاظ یکی­از مهم­ترین و معتبرترین نهادهای بین­المللی است. فدراسیون کتابخانه­های دیجیتالی چنین تعریفی را در باره کتابخانه دیجیتالی ارایه داده­است:” کتابخانه­های دیجیتالی سازمان­هایی هستند که در آن کارکنان متخصص به انتخاب، سازماندهی و کمک برای دسترسی به منابع اطلاعاتی می­پردازند و در آن فرایند تفسیر، توزیع و حفاظت از یکپارچگی اطلاعات دیجیتال و نیز اطمینان از وجود مجموعه­ای از آثار دیجیتال در مدت زمان طولانی مورد توجه قرار می­گیرد تا از این طریق بتوان منابع اطلاعاتی دیجیتال را با سرعت و به صورت اقتصادی برای استفاده یک جامعه یا مجموعه­ای از جوامع در دسترس قرار داد”. سازمان­های مجری کتابخانه­های دیجیتالی آن­هایی هستند که یا در حال مطالعه مقدماتی برای ایجاد چنین بستری هستند و یا اینکه آن را به صورت عینی ایجاد کرده­اند. در هر صورت، در اغلب این گونه طرح­ها تعریفی از کتابخانه دیجیتالی ارایه شده است. برای مثال، در طرح ابتکاری کتابخانه­های دیجیتالی در آمریکا آمده است:

“هدف از ایجاد کتابخانه دیجیتالی ارایه ابزارها و بسترهای پیشرفته به منظور گردآوری، ذخیره­سازی، سازماندهی اطلاعات در قالب دیجیتالی و دسترس­پذیر ساختن اطلاعات مبتنی بر امکانات جست و جو، بازیابی و پردازش اطلاعات از طریق شبکه­های ارتباطی و به صورت کاربر پسند است”.

دیدگاه­های پژوهش­مدار: اغلب تعاریف پژوهش­مدار در باره کتابخانه­های دیجیتالی به منظور حل یک موضوع پژوهشی ارایه شده­اند و دامنه این گونه تعاریف محدود و به موضوع تحقیق بستگی دارد. برخی از این تعاریف ممکن است برای درک کلی ماهیت کتابخانه­های دیجیتالی و ابعاد و ویژگی­های آنها کامل نباشند. از این­رو، ممکن است در یک تحقیق خدماتی نظیر مجموعه پایگاه­های اطلاعاتی کتاب­شناختی و مجلات الکترونیکی تمام متن(نظیر آنچه هم­اینک از طریق شبکه رزنت در ایران قابل دسترس است) کتابخانه دیجیتالی تعریف شود و در تحقیق دیگری برخی سایت­های اینترنتی، کتابخانه دیجیتالی محسوب شوند. حتی گاه ممکن است مقالات و متون شبکه جهانی وب را به عنوان مصداق کتابخانه دیجیتالی مورد اشاره قرار داده باشند. البته هر تحقیقی می­تواند بنابر تعریف عملیاتی­ای که اجزای یک مسئله ارایه می­دهد، ویژگی­های و خصوصیات یک پدیده یا متغیر را تعریف کرده و نتایج به دست آمده از تحقیق خود را به آن محدود کند. اما این احتمال نیز وجود دارد که چنین تعاریفی در سایر متون مورد استناد قرار گیرند و از طریق استناد وارد بحث­های نظری شوند. به­این ترتیب، با گذشت زمان ممکن است با تعاریف مختلفی از یک مفهوم واحد مواجه شویم که ظاهرا” اصطلاح کتابخانه دیجیتالی نیز از این امر مستثنی نبوده است.

ویژگی­های کتابخانه­ های دیجیتالی

تغییر مداوم کتابخانه­ها تاثیرات مشهودی داشته است و پیش­بینی­های جامعه بدون کاغذ لنکستر را مورد تایید قرار می­دهد. تاثیرات دگرگون کننده­ای که فن­آوری دیجیتالی در نظام اطلاع­رسانی ایجاد کرده است به شرح زیر است :

الف) مجموعه­ ها

مجموعه­های کتابخانه دیجیتالی­در برگیرنده مدارک ثابت و دایمی هستند . کتابخانه­های موجود مجموعه­های پویاتری دارند و محیط دیجیتالی نیز امکان مدیریت سریع اطلاعات را فراهم می­سازد.

ب ) فن­آوری

کتابخانه­ های دیجیتالی بر پایه فن­آوری­های دیجیتالی هستند. این فرض اساسی که کتابخانه­های دیجیتالی فقط در بر­گیرنده مواد دیجیتالی خواهند بود، اشتباه می­باشد. احتمال دارد که کتابخانه دیجیتالی متشکل از مواد اطلاعاتی دیجیتالی و غیر دیجیتالی باشد.

ج) کار

کتابخانه­های دیجیتالی به­وسیله اشخاصی که به تنهایی کار می­کنند، مورد استفاده قرار می­گیرد. دور نمای موجود بر کار مبتنی است و روی گروه تحلیل­گران اطلاعاتی، کاری که انجام می­شود، و مدارک و فن­آوری­های حمایت کننده تمرکز دارد.

 د) انتقال اطلاعات:

 شکستن مرزهای فیزیکی داده­ها با انتقال آن در داخل و یا خارج کشور شکسته می­شود. حمایت از ارتباطات و همکاری هم­مانند فعالیت­های جست­وجوی اطلاعات مهم است. فشرده­سازی داده­های ذخیره شده ، ذخیره سازی آثار معمولی را به شکل دیجیتالی ممکن ساخته است. نشر الکترونیکی به­سرعت در حال تبدیل مواد چاپی به مواد الکترونیکی است. ارتباطات راه دور استفاده از روش­های الکترونیکی را برای فرستادن، کاوش و اتصال به کنفرانس از راه دور، ویدیوتکست، ارسال پیغام و غیره تسهیل می­کند. با قابلیت نسخه­برداری از نسخه اصلی و وفور کتابخانه­های دیجیتالی کتاب­ها و مجلات به­تدریج محو می­شود.

مزایای کتابخانه ­های دیجیتالی

کتابخانه دیجیتالی دارای امتیازات متعددی است. نیاز به فضای کم، امکان بازیابی و ذخیره اطلاعات، سهولت استفاده شاید بزرگترین مزیت کتاب­های دیجیتالی نسبت به کتاب­های چاپی، حجم و قابلیت حمل در همه جای دنیا از جمله آن است. حجم و وزن کتاب­ها مانع از این هستند که ما همواره چندین کتاب را به همراه داشته باشیم تا در مواقع لزوم از آن­ها استفاده کنید. اما با ساخت حافظه­­های کوچک و پر ظرفیت، این امکان برای شما فراهم است که تعداد بسیارزیادی از کتاب­های الکترونیکی را همیشه با خود حمل کنید. این که بتوانید متن تمام کتاب­های کتابخانه ملی و حتی بیشتر از آن را در حافظه­کوچکی که به حلقه جا سوییچی شما متصل است، همواره به هم­راه داشته باشید به هیچ عنوان اغراق آمیز نیست.

در منزل نیز لازم نیست حجم زیادی از فضای خانه را به کتابخانه شخصی اختصاص دهید و کل کتاب­ها با چندین نسخه پشتیبان، می­توانند در فضای اندکی از میز کار شما قرار گیرد .

به نظر ویتن و بین بریج، کتابخانه دیجیتالی چند مزیت عمده نسبت به همتای سنتی خود دارد:

1-دسترسی از راه دور به منابع آن به سادگی امکان پذیر است.

2-از امکانات بسیار قوی و وسیع جست­وجو و مرور بهره می­گیرد.

3-اساس و پایه­ای برای خدمات دارای ارزش افزوده محسوب می­شود.

4 –کتابخانه­ های دیجیتالی آن دسته از منابع دیجیتالی که خارج از حوزه مدیریتی و محیط فیزیکی آن کتابخانه ها هستند را نیز در بر می­گیرند.

5- کتابخانه­ های دیجیتالی تمام فرایند و خدماتی را که اساس و پایه هر کتابخانه­ای است شامل می­شود.این فرایندهای سنتی گرچه اساس کتابخانه­های دیجیتالی را تشکیل می­دهند، لیکن برای سازگاری با محمل­های جدید دیجیتالی باید مورد تجدید نظر قرار گرفته و توسعه داده شوند.

6- کتابخانه­ های دیجیتالی به طور ایده آل نگرشی به کل منابع کتابخانه دارند و شکل و قالب آن اطلاعات را در نظر نمی­گیرند.

7- کتابخانه­ های دیجیتالی به جوامع یا حوزه­های خاصی از استفاده کنندگان خدمت می­کنند (مانند آن­چه که اکنون کتابخانه­های سنتی انجام می­دهند) با این تفاوت که این جوامع ممکن است در شبکه اینترنت پراکنده باشند.

8- کتابخانه­ های دیجیتالی برای ادامه حیات خود نیاز به هم­کاری کتابداران و مهندسان علوم رایانه دارند .

به طور کلی از مزایای یک کتابخانه دیجیتالی می­توان مطالب زیر را نام برد:

•  هیچ وابستگی فیزیکی وجود ندارد:کاربر این کتابخانه برای دسترسی به مطالب خود نیاز به حضور در کتابخانه ندارد، واز هر جا می­توان به اطلاعات این کتابخانه دسترسی داشت.
• دسترسی چندگانه به یک سند: یک سند در یک زمان می­تواند مورد استفاده­ی چندین نفر قرار گیرد.
• فضا: در کتابخانه­های دیجیتالی نیازی به حجم بالای فضا برای نگهداری اطلاعات وجود ندارد.
• سازماندهی منابع اطلاعاتی: توصیف منابع اطلاعاتی اعم از متن، تصاویر، فایل­های صوتی و نظایر آنها.
• تحلیل محتوا و نمایه­سازی .
• دسترسی آسان به محتوای مواد دیجیتال .
• امکان دسترسی به محتوای مواد سایر کتابخانه­ها یا مراکز دیجیتالی .
• مدیریت دقیق تر بر حجم گسترده ای از اطلاعات در کتابخانه های دیجیتالی .
• کاهش زمان نشر، در نتیجه کاهش زمان اشاعه اطلاعات .

خدمات کتابخانه­ های دیجیتالی

از جمله خدماتی که کتابخانه­های دیجیتالی ارایه می­دهند عبارت است از:

• گردآوری یا تولید منابع اطلاعاتی دیجیتال مبتنی بر اصول مجموعه­سازی
• انتخاب و سازماندهی منابع اطلاعاتی توسط کارکنان متخصص
• دسترسی کاربران به اطلاعات تمام متن دیجیتال از طریق شبکه
• اعمال مدیریت منابع اطلاعاتی بر روی فایل­های دیجیتال
• اعمال مدیریت سطح دسترسی (رعایت حق مولف) و در دسترس بودن طولانی مدت اطلاعات دیجیتال به مثابه منابع اطلاعاتی.

دیجیتالی شدن یک کتابخانه از یک مرحله شروع و به تدریج به مرحله تبدیل به کتابخانه دیجیتال می­رسد. در این فرآیند ابتدا با دگردیسی کتابخانه از شکل سنتی به شکل دیجیتال روبرو هستیم، و آن زمانی است که امکان دسترسی کاربران به محتوای برخی منابع کتابخانه از طریق وب سایت کتابخانه مهیا می شود. در متون علمی این شکل کتابخانه­ها را «کتابخانه­ های هیبرید» می­نامند. یعنی کتابخانه­هایی که قسمتی از خدمات را به شکل سنتی و بخشی دیگر را در قالب دیجیتالی ارایه می­کنند. در مراحل بعدی به­تدریج سهم خدمات دیجیتالی بیشتر می­شود (مثلا ارایه خدمات جستجو، بازیابی، و خدمات مرجع دیجیتالی) ، تا آن­که کل خدمات در قالب دیجیتالی ارایه شود. در این حالت از شکل هیبرید به دیجیتالی تبدیل می شود.

کتابخانه­ های دیجیتالی جزایر دور افتاده بدون ارتباط با یکدیگر نیستند بلکه هدف اصلی، یک­پارچه­سازی خدمات و تسریع و تسهیل در ارایه به­کاربران است. یک­پارچه­سازی ریشه در خدمات سنتی کتابخانه­ها دارد و نمونه آن در ایران، راه­اندازی طرح غدیر (اشتراک منابع ) است که پژوهش­گاه علوم و فن­آوری اطلاعات متولی انجام آن در سطح ملی است. ضرورت یک­پارچه­سازی در محیط دیجیتال چند برابر محیط سنتی است، زیرا پراکندگی خدمات در این محیط کاربر را سر در گم می کند. در یک­پارچه­سازی دو رویکرد عمده دنبال می­شود: یک­پارچه­سازی منابع اطلاعاتی و یک­پارچه­سازی خدمات اطلاعاتی. برای یک­پارچه­سازی خدمات در کتابخانه دیجیتال مدل­های مختلفی پیشنهاد شده است. انتخاب هر مدل بسته به هدف و نوع کاربران، از یک کتابخانه به کتابخانه دیگر متفاوت است.

سه مدل اصلی یک­پارچه­سازی خدمات در کتابخانه دیجیتال عبارتند از:

1. مدل جست وجو ی هم زمان
2. مدل برداشت اطلاعات
3. مدل پراکنده
4. یک کتابخانه دیجیتال می­تواند در برگیرنده خدمات دیگری هم باشد:

ارجاع آنلاین : روشی برای تماس با اعضای هیات علمی و یا ال.ار.اس برای درخواست کمک

نقد و سفارش کتاب از طریق فهرست کتابخانه­ ها.

• آموزش مهارت­های اطلاعاتی به اعضای هیات علمی و دانشجویان .
• قابلیت جست­وجو: توانایی جستجو از طریق طیفی وسیع از منابع .
• مرور و جست­وجو بر اساس سرفصل درس.
• تلفیق با نرم افزار مدلی  (بسته نرم افزاری ).
• ذخیره و نگهداری منابع دیجیتالی در یک مخزن.

خدمات مرجع در کتابخانه­های تخصصی 

اصطلاح مرجع الکترونیک از تازه­ترین اصطلاحات رایج در حرفه کتابداری است. همگان متفق­القول و بر این باورند که مرجع الکترونیکی، خدمات مرجع را از طریق پست الکترونیکی با نرم­افزار گپ زنی و با ویدیو کنفرانس، که به مرجع زنده نیز معروف است، فراهم می­آورد. اصطلاح مرجع­های الکترونیک و مرجع­های مجازی هم تنها به مرجعی اشاره دارد که به­واسطه مسافت و فضای فیزیکی نامحدود می­باشد. خدمات مرجع الکترونیکی، خدمات مرجعی هستند که با استفاده از امکانات و ابزارهای الکترونیکی و شبکه­های رایانه­ای به مراجعه کنندگان ارایه می­شود.

مجموعه­ سازی و توسعه منابع اطلاعاتی در کتابخانه­ های دیجیتالی

یکی از مهمترین مسایلی که در کتابخانه­های دیجیتالی مطرح است توسعه منابع اطلاعاتی آن­هاست که باید به صورت دیجیتالی به کاربران ارایه شود. بنابراین هم­آنطور که فرمت منابع اطلاعاتی در کتابخانه­های دیجیتالی با کتابخانه­ های سنتی متفاوت است، روش­های توسعه این منابع اطلاعاتی نیز متفاوت خواهد بود و انواع مختلفی از اطلاعات در قالب متن، تصویر، عکس، صوت و فیلم وجود دارند که برای ارایه در کتابخانه­ های دیجیتالی باید به فرمت الکترونیکی تبدیل شوند. کتابداران برای توسعه منابع اطلاعاتی الکترونیکی در کتابخانه های دیجیتالی خود روش­های مختلفی اتخاذ می­کنند .

مراکز اطلاع­رسانی و کتابخانه ­های سازمان­های مورد مطالعه با توجه به امکانات خود دست به ایجاد این گونه کتابخانه­ها می­زنند و آن را مکمل کتابخانه­های سنتی خود می­دانند. حتی بعضی از آن­ها که فاقد کتابخانه­های سنتی هستند نیز به فکر ایجاد کتابخانه دیجیتالی افتاده­اند. کتابخانه­های دیجیتالی مورد مطالعه دارای مجموعه عظیمی از منابع اطلاعاتی الکترونیکی هستند. پیچیدگی دست­یابی به منابع الکترونیکی با پیچیدگی تهیه این منابع همراه است. در این کتابخانه­ها تجهیزات مورد نیاز، خرید یا اجاره منابع، و نیز قیمت و زمان تهیه مد نظر قرار می گیرد.

کتابخانه­ های مورد مطالعه، منابعی را انتخاب و تهیه می­کنند که فن­آوری کاربرد آن را داشته باشند. در توسعه منابع اطلاعاتی، تعیین پوشش موضوعی مورد نیاز، نوع مخاطبان، ویژگی­های خاص منابع، و روز آمد بودن مطرح است. متنوع بودن این منابع، که بسیاری از آن­ها منابع اطلاعاتی آنالوگ (چاپی) تهیه می­شوند، فرایند توسعه را مشکل می­سازند.

به هر جهت اطلاعاتی که به شکل­های مختلف چاپی، صوتی و تصویری وجود دارند باید به مخازن کتابخانه های دیجیتالی راه پیدا کنند. پس لازم است از طریق مجموعه­ای از اصول و روش­ها این منابع اطلاعاتی وارد مخازن این کتابخانه­ها شوند. اساساٌ چهار روش برای توسعه منابع اطلاعاتی الکترونیکی در کتابخانه­ های مورد مطالعه وجود دارد که شامل موارد زیر است :

تبدیل منابع از آنالوگ به دیجیتال(پویش منابع ): یعنی تبدیل رسانه­های کاغذی، مجموعه­های موجود به شکل دیجیتالی که قابل فهم توسط رایانه­ها باشد.

تهیه منابع اطلاعاتی الکترونیکی: تهیه منابع اطلاعاتی از طریق خرید، اهدا و مبادله اطلاعات.

تولید منابع اطلاعاتی: گردآوری اطلاعات دیجیتالی شده که به­وسیله پژوهشگران، دانشجویان و یا سایر متخصصان مراکز ایجاد می شود .

اشتراک منابع: دسترسی به منابع اطلاعاتی الکترونیکی کتابخانه­ها و مراکز اطلاع رسانی دیگر.

مواد اطلاعاتی کتابخانه دیجیتالی

 کارکردهای جدید گزینش و فراهم­آوری منابع جدید گزینش و فراهم کردن منابع دانش بشری از نخستین کارکردهای حرفه‌ای کتابداری تلقی می‌شود و کتابداران برای انجام آن اصولی را تدوین کرده‌اند که مبتنی برچند قرن تجربه و دانش است. بدون تردید، این وظیفه در حیطه مستقیم کارکردهای کتابداران متخصص بوده و متولی دیگری ندارد. اکنون که در عصر اینترنت حجم منابع اطلاعاتی و تنوع در اشکال فیزیکی آن­ها نیز بطور قابل ملاحظه‌ای افزایش یافته‌است، حرفه کتابداری می‌تواند با تکیه بر اصول مترقی گزینش و مجموعه­سازی، هم­چنان خدمات سودمند خود را به جامعه در دسترسی به مجموعه‌های کیفی تداوم بخشد که این امر با توجه به شرایط کنونی و با توجه به آشفتگی محیط اطلاعاتی و عدم آشنایی جامعه نسبت به چگونگی شناسایی منابع مناسب بسیار ارزشمند است. استفاده از فن­آوری های جدید به­ویژه پست الکترونیکی و وب سایت برای برقراری تعامل با کاربران و شناسایی نیازهای آنان الزامی است. مجموعه مواد اطلاعاتی کتابخانه‌های تخصصی امروزی حتی با کتابخانه‌های تخصصی دهه گذشته بسیار تفاوت کرده‌است. جلوه‌های گوناگون این تفاوت را می‌توان در فراهم­آوری انواع مواد جدید مشاهده کرد. اکنون بخش مهمی از منابع اطلاعاتی به ویژه منابع مرجع، مانند دایره­المعارف‌ها، انواع واژه­نامه‌ها، اطلس­های جغرافیایی و جز آن و پایگاه­ها اطلاعاتی مانند چکیده­نامه کتابداری و اطلاع رسانی­لیزا به شکل الکترونیکی منتشر می‌شوند. وجود مجله‌های الکترونیکی و پایگاههایی که متن کامل مقاله‌ها را به صورت الکترونیکی در بردارند و هم­چنین وجود شبکه‌های اطلاع­رسانی پیوسته (آن لاین) تحولات زیادی را در امر فراهم­آوری مواد موجب شده‌است. کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع­رسانی اکنون با استفاده از انواع شبکه‌های محلی، ملی و جهانی قادرند اطلاعات مورد نیاز مراجعان خود را فراهم­آورند و از سفارش و خرید بسیاری از منابع بی­نیاز گردند، امری که تا چند سال پیش میسر نبود.

کتابدارانی که وظیفه مجموعه­سازی و فراهم­آوری در کتابخانه‌های تخصصی آینده را بر عهده خواهند داشت، باید بتوانند از امکانات پست الکترونیکی ارتباط خود را با کسانی برقرار کنند که در کار انتخاب مواد با کتابخانه همکاری می‌کنند. باید امکان دسترسی پیوسته و همیشگی انتخاب کنندگان را با فهرستهای ناشران و منابع کتابشناختی تجاری مانندبی.آی.پی، فراهم کرد .تهیه مواداطلاعاتی دیجیتال به طرق زیرانجام می گیرد:

• اسکن و دیجیتال کردن منابع انتخاب شده
• خریداری و یا تهیه منابع موجود به صورت دیجیتال و چندرسانه‌ای
• گردآوری برخی منابع مرتبط با اهداف سازمان از شبکه جهانی وب با رعایت مسائل مربوط به حق مؤلف
• گزینش و تبدیل منابع میکروفرمی موجود در سازمان به صورت دیجیتال
• تهیه برخی منابع مورد نیاز از طریق مبادله با سایر مراکز و کتابخانه‌های داخلی و خارجی

علل گرایش به کتابخانه­ های دیجیتال

فن­آوری اطلاعات با IT به فن­آوری­هایی اطلاق می شود که امکانات لازم برای جمع­آوری، انباشت، پردازش و توزیع اطلاعات فراهم می­کند. محور این فن­آوری، رایانه و ارتباط راه دور است . رایانه­ها اساسا” کار پردازش و انباشت اطلاعات را انجام می­دهند و ارتباطات راه دور، امکان پخش و توزیع این اطلاعات را در سطحی بسیار وسیع فراهم می­سازد. فن­آوری یکی از دست­آوردهای آدمی است که در ایجاد فرهنگ و تمدن بشری نقش مهمی داشته است. هیچ جنبه­ای از زندگی انسان­ها را نمی بینیم که از فن­آوری تاثیر نپذیرفته باشد. کتابخانه­ها از جمله کتابخانه­های تخصصی از این قاعده کلی مستثنی نیستند.خود فن­آوری ساخت کاغذ و چاپ متحرک، مجموعه کتابخانه­ها را به سرعت بی سابقه­ای افزایش داد، این افزایش بر همه جنبه­های کتابداری تاثیر نهاد و عامل مهمی در به­وجود آمدن کتابداری حرفه­ای بود. این مسیر روز به روز در حال تحول و پیشرفت است و جهت آن به سوی افزایش توانایی­های انسان در به دست آوردن دقیق اطلاعات می باشد. فن­آوری رایانه­ای با توجه به این که از توانایی انباشت و آماده­سازی حجم بزرگی از اطلاعات برخوردار بود به کتابخانه­ها راه یافت و مورد استفاده قرار گرفت. جست­وجوی پیوسته در بانک­ها و پایگاه­های اطلاعاتی تحولاتی را بوجود آورد که به متخصصان رایانه یا متخصصان شبکه کتابخانه منجر شد. شبکه اینترنت با هدف تسهیل ارتباطات بشری، رایانه­ها را به خدمت گرفت. توسعه این شبکه به ایده دهکده جهانی و به دنبال آن مفاهیمی مانند کتابخانه­های الکترونیک یا مجازی انجامید.

آنچه موجب شده است که کتابخانه­ها و مراکز اطلاع­رسانی از فن­آوری نوین استفاده کنند عبارتست از : سرعت، حافظه، دقت بسیار زیاد در فراهم­آوری، انباشت و بازیابی اطلاعات به مدد رایانه و صرفه­جویی در نیروی انسانی، ایجاد ارزش افزوده،انعطاف پذیری در برابر نیازهای گوناگون، دسترسی یک­پارچه به اطلاعات، امکان استفاده ارزان از اطلاعات سایر کتابخانه­ها و پایگاه­ها داده­ها، امکان روزآمد کردن و اصلاح اطلاعات به شکلی ساده و سریع و اشتراک منابع. فن­آوری اطلاعات در کتابخانه­ها کارکردهای مختلفی دارد. این کارکردها را می­توان به دو گروه کلی دسته بندی کرد:

• فعالیت­های اساسی و داخلی کتابخانه نظیر: مجموعه­سازی، فهرستنویسی، امانت و کنترل نشریات ادواری.
• خدمات اطلاع­رسانی مانند: آگاهی­رسانی­جاری، اشاعه­گزینشی­اطلاعات، خدمات مرجع،خدمات پیوسته، تحویل مدرک و….

 منبع

صیاد هنرور، زهره (1392)، دیدگاه مدیران و کتابداران در مورد ایجاد کتابخانه دیجیتال، پایان نامه کارشناسی ارشد، کتابداری و اطلاع رسانی ، دانشگاه آزاد اسلامی

از فروشگاه بوبوک دیدن نمایید