تاریخچه و معرفی فرش دستباف کرمان

سير تحول و پيشينه تاريخي نقش قالي هاي كرمان

صنعت قاليبافي در كرمان سابقه طولاني دارد، چنين به نظر مي‌رسد كه اين هنر قبل از دوران صفويه در اين شهر وجود داشته است و در زمان صفويه كه اوج كليه هنرها در ايران است ، فرش هم همانند ديگر هنرها در اين دوره بيشتر شكوفا شده است . هنر اسلامي بر طرحها و نقوش آن تأثير بسزايي گذارده است ، چنانچه در تاريخ (عالم آراي عباسي) كه توسط منشي شاه‌عباس به رشته تحرير درآمده ، به قالي كرمان اشاره شده است.در زمان اكبرشاه كه معاصر شاه‌عباس بود قاليهايي از كرمان به هندوستان حمل مي‌گرديد بديهي است نبايد تصور كرد اين صنعت در كرمان از بين رفته است و متوقف گرديده است.  قديمي‌‌ترين نوع قالي كرمان ، قالي راور است كه مي‌توان تاريخ بافت آنها را گفت. شهرتي كه قالي كرمان در سراسر دنيا از آن برخوردار است بيش از هر چيز مربوط به درهم آميختن موفقيت آميز رنگ و طرح آن است.

طراحي و نقشه‌كشي قالي كرمان قدمت ديرينه دارد و به جز نامي كه از چند تن از نقاشان دهه اخير منطقه كرمان ، بر جاي مانده ، تاريخچه درستي درباره چگونگي رونق قاليبافي ، طراحي نقشه‌هاي قالي و چگونگي نام نهادن بر طرحهاي منطقه كرمان در دست نيست.همين بس كه از ديرباز قاليبافي در كرمان رايج بوده و پس از صنعت شال و ترمه به اوج خود رسيده است و زبانزد خاص و عام گرديده است . زماني فرش ايران را بنام فرش كرمان مي‌شناختند. فرشهاي نفيس و قديمي كرمان ، هم‌اكنون زينت‌بخش موزه‌هاي معتبر جهان و ايران مي‌باشد . البته در مورد طرح بسيار بايد گفت مثلا موسي خاني افشاري كه در سيرجان بافته مي شود با موسي خاني كه در بافت و رابر بافته مي شود از نظر طرح ورنگ آميزي با هم تفاوت دارند و در هر منطقه با يك نام مخصوص به محل بافت نام گذاري شده اند. مثلا گل كاغذي منطقه بافت با كمي تغيير در رابر و جيرفت به گل اسفندقه معروف است . يا طرح درختي زرند ، كه صادراتي است و قالي ريز بافت مي باشد ، با درختي منطقه فيض آباد راور فرق مي كند .قبل از پيدايش نقشه، فرش ها با نقشه و طرحهايي كه بافندگان در ذهن داشتند و سينه به سينه از نياكان خود فرا گرفته بودند ، بافته مي‌شد.

تطور وتكامل نقش قاليهاي كرمان ، شامل چندين دوره تاريخي و متمايز است :

• دوره نخست يا عصر ترمه همزمان با زمان شالبافي

دوران انتقال ترمه دوزي به قاليبافي ، از حدود سالهاي 1330-1315 هجري قمري را در بر مي گيرد كاربرد نگاره بته جقه اي و نيز نقش سرو كه به نظر بسياري منشأ اصلي نگاره بته اي است، از جمله نقوش متمايز اين دوره است . اين شيوه تا جنگ بين المللي اول ادامه يافت .روند تكاملي عصر ترمه و ادامه منطقي آن در حدود سالهاي 1328 تا 1339 هجري قمري، عصر بهارستان را پديد مي آورد . طرحهاي اين دوره به ارائه باغ و بوستان و گل و گياه استوار است . نقش هاي درختي گل و بلبل ، درختي پرنده اي يا بهارستان ، نقش انسان ، نقش سبزيكار ، از جمله نقوش رايج اين دوره است . به بيان ديگر پايه كاربر طرح باغ و بوستان و شاخ و برگ و گل و گياه با رنگهايي به همان ظرافت و شادابي و باغها و گلزارهاي بهاري با پرندگان بيشمار استوار است.از صفات ويژه عصر ترمه و بهارستان برخورداري از شيوه سايه روشن در رنگ آميزي برگها ، بصورت سبز روشن و تيره و كاربرد دو مايه در يك نگاره گل مثل قرمز سير و روشن ، گلهاي آبي رنگ از تيره تا روشن بدون شكل بندي و تعيين مرز ، و رها نكردن طرح بدون هيچ گوشه خالي است .

عصر بازگشت

با پايان يافتن جنگ جهاني اول و تغيير سليقه بازار در آمريكا تغيير اساسي در طرحهاي كرمان بوجود آمد و نقش و نگاره هاي صوفي مورد تقليد هنرمندان كرمان قرار گرفت در اين دوره كه از آن به عنوان عصر بازگشت ياد مي كنيم ، نقشه هاي اسليمي وگلهاي شاه عباسي از نقش هاي قاب قرآني و لچكهاي انبوه رايج شد . شروع بحران اقتصادي در آمريكا در سال 1928 ميلادي مطابق با 1306 شمسي ، بر چيره شدن شركتهاي آمريكايي ، توقف سفارشات را به همراه داشت و براي مردمي كه به تمامي از فرش و صنايع وابسته آن ارتزاق مي كردند ، زندگي را دشوار كرد . با استقبال نقش هاي ريزتر و فشرده تر با متني انبوه و پر نقش و نگار ، زمينه برگشت طراحان كرماني به عصر بهارستان پديد آمد و نقش سبزيكار بيش از پيش معمول شد .عصر گوبلن ، طرحهاي كرماني را به همراه داشت و چيره دستي در كار رنگ آميزي نيز نتوانست هويت از دست رفته قالي كرمان را باز گرداند و دامنه اين مسخ هنري را ، محدودتر كند.

 رواج دهه طرح گل فرنگي و برگ فرنگي صرف نظر از نداشتن اصالت ، پيوستگي و تداوم منطقي نقش قالي كرمان را نداشت .  حاشيه شكسته و درهم به شيوه اروپائي و قاليهاي دست باف ، باب روز شد و براي نخستين بار نقش و نگار حاشيه كه از عصر پازيريك همواره شرط وجودي قالي ايران بوده ، از ميان برداشته شد و نقش و نگار حاشيه به لچك ها پيوسته و نقش حاشيه و متن قالي نيز يكي شده و يكساني و يكنواختي كسالت آوري بر قالي كرمان چيره شد .  سرماژيف كه ابداع نقش معروف قاب قرآني ، الهام گرفته از جلد قرآن را به وي نسبت مي دهند ، كار طراحي بسياري از قالي هاي كرمان را برعهده گرفت . این زمره قالی ها از نظر طرح دارای انواع بسیار متفاوتی اند، به همین دلیل در گذشته به چندین مرکز مختلف قالی بافی نسبت داده می شدند. اما در حقیقت همه آنها، دارای ساختاری مشترک و متعلق به منطقه ای واحدند. این موضوعی بود که در نمایشگاهی با عنوان ” قالی های مرکزی ایران” توسط خانم دکتر ” مِی بیتی” در یال 1976 مطرح گردید و در آن نمایشگاه شمار زیادی قالی و پاره قالی از همین زمره گردآوری شده بود.

همانطور که در مقالات گذشته گفته شد، نوع گره ، نوع دار، نوع چله کشی و حتی نوع نخ چله و پود ، انواع مختلف قالی را از هم متمایز می کند. افزون بر همه اینها ، البته از نظر دور نمی ماند که هر مرکز قالی بافی، نیز ویژگیهای فنی و سنتی متمایزی را معمول می دارد و عموما می کوشد که از آنها تخطی نکند.

ساختار متمایز قالی های صفوی کرمان عبارتند از:

• گره نامتقارن (فارسی باف) با خامه پشمی است .
• سه پوده بودن، با پود اول و سوم گره از نخ ، و پود میانی از ابریشم نازک که با حرکت موجی از میان چله ها به دو سطح رو و پشت قالی می دوید و زیر گره های خامه ( گوشت قالی) پنهان می ماند. –

استفاده از نقش گلدانی، در زمینه اکثر این گروه از قالی ها طرح گلدانی به کار برده می شد، تا جایی که طرح گلدانی سه پودی در میان برخی از پژوهشگران اروپایی ” اسلوب بافندگی کرمان” لقب گرفته است. نتیجه بافت یاد شد در بالا آشکار شدن خطوط نخ نمای متوازی بر قالبهای کهنه کرمان است که کاملا مشهود می باشد و چیزی نیست جز همان دوپود نخی جانبی، بدون پود ابریشمی میانی شان. روش فوق با اندک تغییرات هم اکنون نیز در ناحیه کرمان اجرا می شود.قالی های کرمان می بایست از شهت بسیار برخوردار بوده باشد، چرا که مثلا در تاریخ آمده در دوران امپراتوری اکبر گورکانی آنها را به هند صادر می کردند. در سال 1604 م. سیاحی پرتقالی به نام ” پدروتِشیِرا” قالی بافت کرمان را درجه دوم در مرغوب ترین قالی ها رده بندی کرده است. به هعقیده وی خوش نقش ترین و زیباترین و ریز بافت ترین قالی مطعلق به یزد و در درجه دوم کرمان و در درجه سوم متعلق به خراسان است.استفاده از نقش گلدانی، در زمینه اکثر این گروه از قالی ها طرح گلدانی به کار برده می شد، تا جایی که طرح گلدانی سه پودی در میان برخی از پژوهشگران اروپایی ” اسلوب بافندگی کرمان” لقب گرفته است. لازم به ذکر است که در متون تاریخی ، وقایع نگاران مختلف از شهرت قالی یزد بسیار داد سخن داده اند ام معلوم نیست چرا هیچ یک ویژگیها و مزایای آن را از نظر فنی توضیح نداده اند. به هر ترتیب مسلما از جهت تولید قالی های طرح گلدانی سه پودی، یزد دست در کرمان می داشته و یاش اید هم ، یزد گروه قالی های متمایزی می بافته که تا کنون شناسنامه شان شناسایی نشده و هم چنان ناشناخته اند.

  ” ژان شاردن” جواهرساز فرانسوی که در ربع آخر سده یازدهم ایران را برای مدتی اقامتگاه خود قرار داد متوجه این مطلب شد که قالی های شناخته شده به عنوان ترکی در بازار اروپا ، اصولا در شهرستان کرمان و یا سیستان بافته می شوند ، لیکن به دلیل آنکه از راه ترکیه وارد بازار اروپا می شوند به قالی ترکی معروفند. هرچند که وی هیچ گاه به مناطق مذکور سفر نکرده و یا احتمالا اطلاعاتی که داده تنها شنیده هایی است که دریافته، اما به هر صورت اظهار نظر وی دست کم این مطلب را تاکید می کند که در آن دوران ، مقادیری از قالی های بازار اروپا را قالی اهی کرمان تشکیل می داده است.  رنگ های به كار رفته در قالی های كرمان بسیار متنوع بوده و تعداد آن ها در هر فرش رقمی بین 15 تا 30 رنگ و بیشتر درزمینه های لاكی، آبی سرمه ای، سبز روشن، فیروزه ای، صورتی، نارنجی، بژ و سایر رنگ های كلاسیك می باشند. اكثر این رنگ ها كه تا گذشته نزدیك دركارگاه های رنگرزی برای مصارف شال بافی و قالی بافی به كار می رفتند از سری رنگ های طبیعی بودند. ولی در سال های بعد از جنگ جهانی دوم مقداری رنگ های جوهری به كارگاه های رنگرزی آن راه یافت ولی با وجود این به طور كلی می توان گفت جز در موارد معدود، پشم های مصرفی در قالی بافی كرمان همواره با رنگ های طبیعی و رنگ های شیمیائی با ثبات رنگ می شوند.

طرح های معروفی كه در كارگاه های قالی بافی كرمان بافته می شود عبارتند از : شاه عباسی لچك و ترنج، بُته ای، اسلیمی لچك و ترنج، شاه عباسی و طُره ائی، شكارگاه، گوبلن یاكومه ای، گلدار سرتاسری، درختی سبزیكار، قاب قرآنی، بند اسلیمی، منظره بافی و چهره بافی، نزدیك صد سال قبل بود كه كار چهره بافی در كارگاه های بافندگی كرمان رونق گرفت و از این زمان به بعد هنرمندان كرمانی با استادی تمام تصاویری از شخصیت های مذهبی وتاریخی و سیاسی را بر روی فرش های خود نقش نمودند  تحسین انگیز ترین قالی منسوب به کرمان ، مجموعه متعلق به پرنس” رومن سانگوشکو” است که به همین نام شهرت جهانی یافته  و ممتازترین نمونه را در خود محفوظ داشته است. این یکی از شاهکار های قالی بافی دوران صفوی است . نقش ترنج آن شبیه قالیهای سده دهم مرتبط با نام های شاه اسماعیل و شاه تهماسب است، لیکن شیوه طراحی و رنگهای آن به کل تفاوت دارد. داخل ترنج چهار جفت هیاکل آدمی در شمسه های چهار سمت آن جایگزین شده اند و نیز در یک اسلیمی دور قلابی که دایره مرکزی ترنج راتشکیل داده ، جانورانی در حال پیکار مشاهده می شوند. صحنه های دیگری از پیکار جانوران بر زمینه قالی نقش بسته که از دیرباز چون مضامینی تمثیلی در ارائه تضاد میان نیک و بد در سراسر مشرق زمین شایع بوده است. ضمن اینکه سوارکارانی نیز گوشه های قالی را عرصه تاخت و تاز خود قرار داده اند. شمسه های دالبری حاشیه حاوی نقش حوریان و درگیری های جانوران و جفت طاووس های رودرو هستند و اطرافشان را ققنوس ها و اژدهاهای پیچان پرساخته اند. قالی سرشار از رنگهای شاداب و نقش مایه های پر جنبو جوش است و همراه با قالی های دیگر از همان دست محتملا در سالهای پایانی سده دهم و یا اوایل یده یازدهم هجری بافته شده اند.

 طرح مشهور دیگری که به قالی های گلدانی و سه پودی کرمان منسوب است طرح ” بندی” نام دارد. در نگاه نخست چنین می نماید که متن قالی را پراکندگی تصاوفی یا انمنضبط ِ نقش مایه های گلسرخی، برگ نخلی، شاخه و پیچی، و نیز تک گلدانی جاافتاده ، پر کرده است. لیکن دقت بیشتر معلوم می سازد که زمینه دارای سه مجموعه مختلف از نگاره هاست که در سه گروه شاخه ها محدود گردیده و تشکیل شباکهای منظمی را داده اند که به اصطلاح فنی طرح ” بندی” خوانده می شود. یک پاره قالی از دوران نیمه دوم سده دهم جری و سلطنت صفوی از این نقش برجای مانده که چون نمونه آن تا کنون از دیگر نقاط ایران بدست نیامده ، و حتی در منطقه کرمان نیز دیگر قالی ای با آن نقش مایه آذرخش آسا و زنده بدست نیامده ( بلکه رنگها آرامش یافته اند) این نمونه را جزو نمونه های ممتاز قالی ایرانی قرار داده است.

” ژان شاردن” جواهرساز فرانسوی که در ربع آخر سده یازدهم ایران را برای مدتی اقامتگاه خود قرار داد متوجه این مطلب شد که قالی های شناخته شده به عنوان ترکی در بازار اروپا ، اصولا در شهرستان کرمان و یا سیستان بافته می شوند ، لیکن به دلیل آنکه از راه ترکیه وارد بازار اروپا می شوند به قالی ترکی معروفند. هرچند که وی هیچ گاه به مناطق مذکور سفر نکرده و یا احتمالا اطلاعاتی که داده تنها شنیده هایی است که دریافته، اما به هر صورت اظهار نظر وی دست کم این مطلب را تاکید می کند که در آن دوران ، مقادیری از قالی های بازار اروپا را قالی اهی کرمان تشکیل می داده است. برخی ار قالیهای بافته شده با این طرح را متعلق به تاریخ پیشرفته تری چون میانه سده دوازدهم دانست . تخته ای از چنین قالی دارای تاریخ 1172ه.ق و با انم بافنده ” استادکار محمد شریف کرمانی” هم اکنون موجود می باشد.طرح های باغی و منظره طبیعی نیز در بافت گروه معروف به گلدانی سه پودی دیده می شود.   از قالی های دیگر کرمان که شهرت جهانی دارد می توان به یک قالی با نقش چند ترنجی ( ترنج در ترنج) اشاره کرد که دارای سه کتیبه است که تصریح می کند بافنده اش ” استادکار نامدار مومن” فرزند قطب الدین ماهانی است و تاریخ بافتش سالهای 1066  و 1067ه.ق بوده است.

از قالیهای جالب توجه دیگر یک مجموعه از چند پاره قالی است که گمان می رود به طور جدا از هم برای تولید یک قالی بزرگ تعبیه شده بودند. اخیرا حاصل جمع اندازی اهی آن قطعات با مساحت حرم ” نورالدین نعمت الله ولی” در ماهان کرمان، برابر شناخته شده است. احتمالا بافندگان محلی در کارگاه های مختلف این قالی را برای حرم متبرک امامزاده می بافته اند. لازم به ذکر است که ماهان هنوز صاحب سنتی پایدار است که همطراز با فرشهای بافته شده در کرمان هستند

منبع

عزیززاده، زهرا(1393)، اولویت بندی ورتبه بندی عناصرآمیخته بازار یابی، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده مدیریت، دانشگاه پیام نور

از فروشگاه بوبوک دیدن نمایید