کتابخانههاي عمومي
هر کتابخانه اي که خدمات معمولي کتابخانه را بدون هزينه به همه افراد يک جامعه يا منطقه ارائه دهد و با بودجههاي عام يا خاص حمايت شود و خدمات خود را به همه مردم آن منطقه عرضه نمايد، کتابخانه عمومي ناميده ميشود. کتابخانههاي عمومي به عنوان نهادي عمومي و غيردولتي درعرصه و فضاي عمومي جامعه ايفاي نقش مينمايند و به عنوان سازوکاري حياتي درفرآيند توسعه فرهنگي واجتماعي جامعه شناخته شده اند. چنين نهادي ازاهداف چند گانه اي درحوزه فعاليت خود برخورداراست که مهمترين اهداف آن فراهم آوري محيط مساعد به منظور دسترسي آسان اقشار مختلف جامعه به منابع مکتوب ومضبوط، افزايش ارتقاءسطح آگاهيهاي عمومي، ايجاد وتقويت عادت به مطالعه وخواندن درافراد جامعه ميباشد.
کتابخانه عمومي، نهادي است براي گردآوري و توليد انواع دانش و اطلاعات که براي استفاده کنندگان به سهولت قابل دسترسي است. کتابخانه عمومي خدمات خود را بر اساس برابري تهيه ميکند تا همگان بدون توجه به سن، جنسيت، مذهب، مليت، زبان و موقعيت اجتماعي به آن دسترسي داشته باشند. خدمات ويژه بايد براي کساني که بهر علت نمي توانند ازخدمات و منابع عادي و معمولي استفاده کنند تامين شود،بطورمثال براي اقليتهاي زباني،افراد معلول ياکساني که در بيمارستانهايازندانها هستند.
از آنجا که کتابخانه عمومي بدون هيچگونه تبعيضي در خدمت تمامي اقشار جامعه است ، بايد بدون در نظر گرفتن نژاد، مذهب، جنس، زبان، موقعيت اجتماعي و تحصيلات در خدمت کل جامعه باشد .بنابراين استفاده کنندگان از آن طيف وسيعي را در بر ميگيرند که نيازها و علايق بسيار متفاوتي دارند. به همين لحاظ کتابداران و کارکنان آن علاوه بر دانش کتابداري بايد مهارتهاي لازم ارتباطي، جامعه شناسي، و روانشناسي داشته باشند تا بتوانند به نحو بهتري با مخاطبان خود ارتباط برقرار کرده و خدمات لازم را ارائه دهند .امروزه يکي از شايع ترين مباحث در دنياي کتابخانه ها و اطلاعات، مسئله تجهيز کتابخانههاي عمومي به ابزارها و فناوريهاي جديد اطلاعاتي است به نحوي که همگان امکان استفاده از اين فناوري را داشته باشند.
رشد سريع حجم اطلاعات و تغييرات مداوم فناوري که به طور اساسي راههاي دستيابي به اطلاعات را تحت تأثير خود قرار داده است، بر کتابخانههاي عمومي و خدمات آن ها نيز اثر جدي باقي گذاشته است.کتابخانههاي عمومي در کنار ارائه اطلاعات به شکل سنتي، فناوري جديد اطلاعات را براي عموم دسترس پذير ميسازد.کتابخانههاي عمومي اين فرصت را دارند که دروازه ورود به دنياي اطلاعات الکترونيک باشند .کتابداران کتابخانههاي عمومي بايد به عنوان کاوشگران اطلاعات به کاربران همه گروههاي سني کمک کنند که به موثرترين وجه از فناوريهاي اطلاعات و ارتباطات بهره گيري کنند.
آن ها بايد به راحتي به اينترنت و ساير شبکههاي جهاني دسترسي داشته باشند تا بتوانند خدمات مرجع و مشاوره اي بهتر به کاربران ارائه دهند و کاربران بايد براي استفاده از اينترنت تحت آموزشهاي منظم قرار گيرند .مسئله آموزش چگونگي استفاده از اين فناوري ها توسط کاربران را نيز نبايد فراموش کرد .هر قدر که اهميت اين فناوري ها بيشتر شود ، نقش کتابخانههاي عمومي نيز در رواج و گسترش اين امکانات و دسترس پذيري آنان براي همگان حياتي تر ميشود. بنابراين کتابخانه عمومي بايد امکان دستيابي به شبکه جهاني اينترنت و وب را براي همه اقشار جامعه بدون در نظر داشتن منفعت اقتصادي فراهم آورد .
در شرايط حاضر کشورهاي رشد يافته بيش از سه دهه است که متخصصان خود را تحت آموزش قرار داده و با زمان همگام شده اند و به آن نيز بسنده نکرده ، با آموزشهاي مستمر بر دانش آن ها ميافزايند.در کشورهاي در حال رشد مسلما لزوم اجراي برنامههاي آموزشي در اين زمينه ها بيشتر احساس ميشود و با اينکه سرمايه گذاري بر منابع انساني بسيار گران است، نتيجه آن در درازمدت مفيد خواهد بود، زيرا افراد ماهر نه تنها طراح و راهگشاي مناسبي هستند بلکه در تربيت و آماده کردن متخصصان ديگر نيز شرکت خواهند داشت. به هر حال جهان کتابداري بيش از پيش متکي به فناوري جديد شده است و نياز روزافزون به آموزش و استفاده از آن نيز احساس ميشود .
چنانچه آموزش ناديده گرفته شود يا در پي آن موفقيت مورد نظر کسب نشود، بکارگيري و استفاده از اين نظام با مشکل مواجه خواهد شد.با وجود پيشرفت فناوري و کاهش اهميت کتابخانههاي سنتي، کتابداران به منزله مشاوران اطلاعاتي و کارشناسان بايستي بر دانش و فعاليت خود افزوده و به صورت مشاوران اطلاعاتي خدمات خود را ارتقا دهند، در اين صورت حرفه کتابداري احترام و منزلت جديد کسب خواهد کرد. درمقابل کتابداراني که به اصول قديمي دلبستگي دارند کتابخانه ها کمتر مورد استفاده قرار خواهد گرفت و درعصر اطلاعات به تدريج محکوم به نابودي خواهند شد.
اهداف کتابخانههاي عمومي
طبق اعلاميه رسمي انجمن کتابداران آمريکا، اهداف کتابخانههاي عمومي به شرح زير تعيين شده است:
- کمک به توسعه و اعتلاي دانش؛
- پرکردن اوقات فراغت افراد جامعه به نحوي که باعث بهسازي رفتارهاي فردي و اجتماعي آن ها شود؛
- کمک به شناخت و درک؛
- کمک به شکوفايي و اعتلاي استعدادها و خلاقيتهاي روحي و ذهني افراد جامعه؛
- بالابردن تواناييهاي افراد جامعه براي انجام امور روزمره و حرفه اي؛
- کمک به توسعه آزادي و دموکراسي و کاهش فشارهاي اجتماعي و سياسي از طريق مطالعه؛
- کمک به فرد براي اينکه عضو بهتري براي جامعه و خانواده باشد؛
- کمک به فرايندهاي خودآموزي، سوادآموزي، و کسب سواد اطلاعاتي؛
- همگامي با آخرين پيشرفت هايي که در علوم و فناوريهاي مختلف به وجود آمده است .
کتابخانههاي عمومي به عنوان نهادي عمومي، در عرصه و فضاي عمومي جامعه ايفاي نقش مينمايند و به عنوان ساز و کاري حياتي در فرآيند توسعه فرهنگي و اجتماعي جامعه شناخته شد ه اند. پيداست که چنين نهادي از اهداف چندگانه اي در حوزه فعاليت خود برخوردار است، اين اهداف عبارتند از:
- فراهم آوردن محيط مساعد به منظور دسترسي آسان اقشار جامعه به منابع مکتوب و مضبوط؛
- کمک به بالا بردن سطح آگاهيهاي عمومي در زمينههاي علمي، فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي؛
- ايجاد امکانات لازم در جهت استفاده مطلوب از فناوري اطلاعات؛
- گسترش روابط و مبادلات فرهنگي بين کتابخانههاي عمومي داخل و خارج از کشور؛
- فراهم آوردن زمينههاي رغبت و شوق عمومي در جهت مشارکت مردمي در ايجاد کتابخانه عمومي در کشور؛
- تقويت سرمايه فرهنگي و اجتماعي؛
- کمک به استقرار عدالت اجتماعي از طريق اشاعه دانش بدون توجه به تفاوتهاي سني، جنسيتي، مذهبي، و نژادي؛
- فراهم آوري فرصت لازم براي رشد و بالندگي شخصي و در نهايت توانمندسازي علمي افراد جامعه؛
- کمک به تحقيق عملي جامعه سالم و ياد گيرنده و فراهم آوردن بستر و امکانات مناسب و به روز براي توسعه پايدار؛
- ايجاد و تقويت عادت به مطالعه و خواندن در جامعه؛
- بکارگيري فزاينده فناوري و روشهاي نوين علمي اطلاع رساني در کتابخانههاي عمومي به منظور تامين حق دانستن براي همه؛
- نظام مند کردن اطلاعات جهت استفاده بهينه از توانايي جامعه در جهت بهره مندي از فناوري اطلاعات؛
- ايجاد زمينه مساعد براي چرخه دانش در جامعه که امروزه مهمتر از توليد دانش تلقي ميشود؛
- تقويت روحيه تحقيق و پژوهش در افراد جامعه و کمک به کشف و پرورش خلاقيت ها و استعدادها با ايجاد فرصت دوم آموزشي چون خودآموزي و خودپژوهشي .
کارکردهاي کتابخانه عمومي
گرين هالک و همکاران، کتابخانه عمومي را به مثابه گنجينههاي حافظه جمعي متشکل از کتاب ها و ساير منابع مدون ميدانند که بنا به کارکردهاي تعريف شده آن با کارکردهاي آموزشي، سياست گذاري اجتماعي، اطلاع رساني، فرهنگي، و اقتصادي به همه مردم ارائه خدمت ميکند. کتابخانه عمومي به عنوان يک نهاد اجتماعي مطرح است که وظيفه اي فراتر از امر اطلاع رساني و آموزش دارد.
کارکردهايي مانند سياست گذاري اجتماعي، فرهنگي، و اقتصادي که در حيطه کارکردهاي کتابخانه عمومي تعريف شده ، ناظر بر وظيفه اثرگذاري اجتماعي آن است. بنابراين کتابخانههاي عمومي به عنوان حلقه اي متفکرانه و دانش مدارانه و نه ژورنايستي از زنجيره رسانههاي گروهي که متکفل امر اثر گذاري اجتماعي است مطرح ميشود ؛ محملي که ضمن احترام به انتخاب فرد، فضاي سالمي براي بالا بردن سطح تواناييهاي فکري و معرفتي ايجاد ميکند. براي رسانه ها کارکردهايي نظير کارکردهاي فرهنگي، سياسي، اطلاعاتي، و تفريحي قائل شده اند.
هر کتابخانه، مرکز اطلاع رساني و آرشيو پنج کارکرد اصلي دارد.
مجموعه سازي يا جمع آوري منابع
در اين کارکرد با استفاده از روشهاي مختلف اعم از خريد، اهدا، مبادله، و … سعي ميشود تا مجموعه اي کامل از منابع اطلاعاتي تهيه شود. در روند مجموعه سازي منابع عواملي مانند اهداف، جامعه استفاده کننده، وضعيت مالي و نوع کتابخانه دخالت دارد. گزينش و گردآوري مجموعه خواندني مناسب از کارهاي مهم و عمده اين بخش کتابخانه به شمار ميرود. کتاب ها و نشرياتي که انتخاب ميشوند ، همچون مصالح يک ساختمان بايد قابليت استفاده و بهره وري شايسته را دارا باشند تا استحکام بنا را به بار آورند. کتابخانهها هر قدر منظم باشند و از بهترين روشهاي رده بندي و بهترين کتابداران نيز بر خوردار گردند، ولي مسلما بدون داشتن کتاب ها و مواد خواندني مفيد و مطلوب نمي توانند در قالب يک کتابخانه خوب خدمات لازم را ارائه دهند.
حفاظت و نگهداري منابع
پس از مجموعه سازي منابع کتابخانه لازم است تا از اين منابع به نحو مطلوبي محافظت شود تا ساليان دراز در خدمت جامعه استفاده کننده باشد. بر اساس نوع کتابخانه ممکن است منابع مختلفي در آن نگهداري شود، مثل نسخههاي خطي، کتابهاي چاپ سنگي، کتابهاي چاپي معمولي و انواع منابع ديداري و شنيداري. براي نگهداري هر يک از اين منابع اطلاعاتي روشهاي خاص فيزيکي، شيميايي و بيولوژيک لازم است تا بتوان آن ها را براي استفاده گسترده و مکرر حفظ کرد.
مثلا حفظ و نگهداري کتابهاي خطي نيازمند امکانات فيزيکي و شيميايي دقيق و خاصي است که اغلب لازمه آن تخصص هايي در رشتههاي مختلف و آموزشهاي خاص است. همچنين نگهداري منابع ديداري و شنيداري مثل فيلم، عکس و اسلايد به حرارت ، دما، رطوبت و شرايط خاصي نياز دارد که اگر تامين نشود چنين منابعي در عرض مدت کوتاهي از بين خواهد رفت. در بخش حفاظت و نگهداري منابع بسته به نوع منبع اصلي کتابخانه، روش ها و تمهيدات خاصي اعمال ميشود که در رشته کتابداري با عنوان کلي حفاظت و نگهداري مطرح است.
از آنجا که حفاظت از منابع اطلاعاتي جزء مسئوليتهاي مهم فرهنگي هر کتابخانه به شمار ميرود ، با توجه به اين که در دنيايي هستيم که منابع به سمت رقومي شدن حرکت ميکنند، بنابراين کتابخانه ها بايد در امر حفاظت از منابع رقومي کوشش بسيار به عمل بياورند تا دانش بشري به راحتي به نسلهاي بعدي انتقال پيدا کند. از طرف ديگر حفظ و نگهداري همه منابع الکترونيکي هزينه بر و وقت گير است و منابع رقومي از موادي ساخته شده اند که بي ثبات اند و دوام خوبي در برابر شرايط جوي و تغييرات آب و هوايي و … ندارند.
سازماندهي منابع
پس از مجموعه سازي و حفظ و نگهداري فيزيکي منابع لازم است تا اين مجموعه ها به صورتي تنظيم و مرتب شود که بتوان با سرعت و دقت کافي به هر يک از منابع اطلاعات موجود در مجموعه دسترسي يافت. سازماندهي و تنظيم مجموعه منابع به ويژه هنگامي ارزش و اهميت خود را نشان خواهد داد که حجم آن زياد بوده و به طور روزافزون بر حجم آن افزوده شود؛ سازماندهي منابع کتابخانه، قلب و مرکز ثقل کارکردهاي کتابخانه محسوب ميشود.
سازماندهي شامل قسمتهاي زير ميشود:
فهرست نويسي
فهرستنويسي فرايندي است علمي و پژوهشي براي آماده سازي يک مجموعه و تعيين شناسههاي لازم براي مدارک موجود در يک مجموعه به نحوي که دستيابي سريع و صحيح را به آن مدارک ميسر سازد. هدف فهرستنويسي خدمت به مراجعه کننده است ، زيرا شناسنامه اي براي هر يک از مواد خواندني در کتابخانه تهيه ميشود ومتقاضي را به سمت مطلوب خود هدايت ميکند ، در واقع از اين روش که تجزيه و تحليل کتاب به ساده ترين و کوتاه ترين حد ممکن را موجب ميگردد، کليد ارتباط بين کتابدار و مراجعه کننده ساخته و پرداخته ميشود.
رده بندي
روشي است که موجب چيدن منظم کتاب ها در قفسه برحسب موضوع ميشود . در اين مرحله لازم است عناصر فيزيکي و موضوعي ارائه شده در بخشهاي توصيفي و تحليلي به کدهاي عددي يا حرفي عددي تبديل شود، که به آن ها کدهاي بازيابي ميگويند. رايج ترين روش ها ، نظام رده بندي دهدهي ديويي با نشانه اصلي عدد؛ و نظام رده بندي کتابخانه کنگره با نشانه ترکيبي حروف لاتين و عدد است که براساس يکي از آن ها کتابهاي هم موضوع در قفسه کتابخانه کنار هم قرار ميگيرند.
نمايه سازي و چکيده نويسي
يکي از راههاي دستيابي آسان به مقالات و اطلاعات موجود در مجلات و روزنامه ها نمايه سازي و چکيده نويسي است. در اين روش با استفاده از سلسله اي قواعد و دستورالعمل، براي هر مقاله موجود در مجلات و روزنامه ها شناسنامه اي بسيار موجز و مختصر تهيه و يک شماره بازيابي براي آن ذکر ميشود.استفاده کننده ازکتابخانه ميتواندبا مراجعه به اين شناسنامه هاکه به صورت دستي يا ماشيني تنظيم شده به مقاله مورد نظر دسترسي يابد.
چکيده نويسي مقالات نشريات ادواري يکي ديگر از راههاي دسترسي به اطلاعات ميباشد. در چکيده نويسي با بهره گيري از يک سري دستورالعمل ها مقاله درچندخط معرفي ميشود.بدين ترتيب پژوهشگر از طريق نمايه ها آدرس و محل مقاله ها را پيدا کرده و از طريق چکيده هامتوجه ميشودکه مقاله تا چه حد موردنياز وي ميباشد.
گاهي بر اساس نيازها و وضعيت هر کتابخانه لازم است تا منابع غيرکتابي نيز نمايه سازي شود؛ مثل اسناد، مدارک، فهرست ها، اسلايدها، عکس ها، و نقشه ها. در اين موقعيت نيز با استفاده از انواع روشهاي نمايه سازي، اين نوع منابع سازماندهي و دسترسي به آن ها آسان ميشود.
اشاعه اطلاعات
اين اصطلاح به جنبهاي ازخدمات کتابداري واطلاعرساني گفته ميشود كه به ارائه وانتقال اطلاعات،بويژه اطلاعات جديد و روزآمد ميپردازد. اشاعه اطلاعات مستلزم آگاهي نسبت به علايق و نيازهاي استفادهكنندگان و روزآمد نگه داشتن دانش آنان يا توزيع بهموقع اطلاعات مرتبط و مناسب بهمنظور برآورده ساختن نيازهاي متخصصان است.
امانت
اين كلمه در اصطلاح براي توصيف مجموعهاي از فعاليتهاي كتابخانهاي شامل كليه خدماتي است كه از طريق آن كتاب ها، مجلات و ديگر منابع كتابخانهاي به طور مستقيم در دسترس درخواستكنندگان قرار ميگيرد.ميتوان گفت نظارت بر ورود و خروج منابع از كتابخانهها و در دسترس قراردادن آن ها، اصليترين عملكرد خدمت امانت است. تقريباً همه كتابخانهها، به جز آن هايي كه داراي مجموعههايي نفيس و كمياب هستند، منابع خود را براي خروج از كتابخانه به امانت ميدهند. گاه، اصطلاح امانت ،براي استفاده از منابع در محل كتابخانه نيز به كار ميرود.
خدمات مرجع
خدمات مرجع، از دهه هفتاد سده نوزدهم ميلادي در كتابخانههاي آمريكا رايج شد. تعاريف مختلف وگوناگوني براي اين نوع خدمات ارائه شده است. مك کلور ،خدمت مرجع را، خدمت ويژهاي به خوانندگان ميداند تا او را در يافتن موادي كه جوابگوي نيازهاي آني اوست، ياري كند. محتواي اين جملة ساده بر دو نكتة بنيادي در دنياي متغير كنوني تأكيد دارد:
- سرعت ،
- نامحدود بودن منابع.
اين خدمات يکي از خدماتي است که در بخش اشاعه اطلاعات انجام ميشود.دراين خدمات فرد مراجعه کننده از راهنمايي ها و مشاورههاي کتابدار مرجع برخوردار گرديده و به اطلاعات مورد نظر دسترسي مييابد. در اين زمينه بخشي به نام بخش مرجع در کتابخانه ايجاد ميشود.اين بخش شامل پاسخگويي و ياري دادن به مراجعه کنندگان در بازيابي منابع و استفاده از اطلاعات موجود در آن ها ، راهنمايي پژوهشگران در انتخاب شيوه درست مناسب جستجو در راستاي هدفهاي پژوهش و همچنين ارائه خدمات ارجاعي به معناي شناسايي و معرفي مراکز ديگر در جهت تکميل اطلاعات مراجعه کننده ميباشد.
با پيشرفت فناوري و افزايش آگاهي ها، كتابداران مرجع به تواناييهاي نويني چون آشنايي با رايانه و شبكههاي اطلاعات علمي مجهز شدهاند. ارتباطات رايانهاي، علاوه بر اينكه خدمات كتابخانه اي را جهان شمول ميكند، سطح انتظارهاي مراجعان را از نظر سرعت و پسند بيشتر اطلاعات، افزايش ميدهد. اين انتظارها برآورده نميشود، مگر اينكه بتوان از امكانات محدود درون كتابخانهاي فراتر رفت واز سيستمهاي پيشرفته رايانهاي در خدمات مرجع الكترونيكي بهره گرفت.
طراحي و استفاده از صفحات وب، بستر جديدي است كه با بكارگيري امكانات نرمافزاري نوين در آن، ميتوان خدمات مرجع الكترونيكي رابنحو بهتري ارائه داد.کتابداران مرجع خدمات خود را براي اشخاص خارج از فضاي کتابخانه گسترش دادند و علاوه بر ارسال مدارك مورد نيازشان روش هايي ابداع کردند که پرسشهاي آنان را دريافت و پاسخ مناسب را براي آنان ارسال ميکردند. اين عوامل از ازدحام و طولاني شدن صفوف مراجعين نيز کاسته بود و کتابداران با صرف زمان بيشتري ميتوانستند به ارائه اينگونه خدمات بپردازند.
با اين وجود تحقيقات نشان داده است کتابداران در ابتدا به خدمات مرجع رو در رو ، حضوري پرداخته و سپس به طور مساوي تلفن و اينترنت را انتخاب ميکنند.بتدريج با پيشرفت هايي که حاصل گسترش فناوريهاي رايانه، اطلاعات، ارتباطات، شبکه، و وسائل ذخيره سازي الکترونيکي ميباشد کتابداران مرجع از پست الکترونيکي ، گفتگو ، ويدئوکنفرانس، پيام فوري و ديگر فناوريهاي به وجود آمده براي ارائه خدمات مرجع استفاده ميکنند.
خدمات اطلاع رساني
با ورود رايانه و ايجاد پايگاههاي اطلاعاتي مختلف در سطح کتابخانه،خدمات جديدي به نام اطلاع رساني در کتابخانه هاارائه ميشود.دراين نوع خدمات،بخشي ازخدمات مرجع ومشاوره ها بصورت رايانه اي وباسرعت بالاصورت ميگيرد.درحال حاضر تعداد زيادي از منابع مرجع چاپي به صورت رسانههاي الکترونيکي در دسترس است، به تدريج خدمات مرجع به خدمات اطلاع ساني تغيير مييابد.
مديريت کتابخانه
يکي ديگر از کارهايي که در کتابخانه صورت ميگيرد، مديريت مجموعه و نيروي انساني است که در فضا و مکاني به نام کتابخانه گرد آمده است. در مديريت کتابخانه همانند ديگر مديريتهاي سازماني و اجتماعي عوامل زير دخالت دارند:
- تخصيص موضوعي، بدين معنا که مدير کتابخانه نيازمند آشنايي با کتابخانه، کتابداري و تجارب کافي است. بنابراين داشتن مدارج و تحصيلات دانشگاهي در زمينه کتابداري و اطلاع رساني يکي از شرايط اصلي چنين کاري است.
- آشنايي با علم مديريت، بدين معنا که مدير کتابخانه نيازمند آشنايي با علم مديريت و روشهاي مديريت کلاسيک و مدرن است. فردي که با اصول و روشهاي علم مديريت آشنا باشد ميتواند با تلفيق آن ها با تخصص و دانش موضوعي به صورتي کارآمد کتابخانه را مديريت کند.
استعداد ذاتي و هنر مديريت، علاوه بر دو عامل مذکور، ويژگيهاي فردي واستعدادهاي ذاتي وبعبارت ديگرداشتن هنر مديريت يکي ديگر ازعوامل مديريت موفق درهرسازماني از جمله کتابخانه است.
منبع
ابراهيمي خيرآباد،فضه(1390)، ديدگاه كتابداران كتابخانههاي عمومي در مورد تاثير فناوري اطلاعات بر ميزان مشارکت آنان در فرايند تصميم گيري،پایان نامه کارشناسی ارشد،کتابداري واطلاع رساني،دانشگاه آموزشهای مجازی
از فروشگاه بوبوک دیدن نمایید
دیدگاهی بنویسید