مفاهیم لغوی حج

معنای واژه ی عربی حَج یا حِج، دلیل و برهان آوردن و امری مهم راقصد کردن،ذکر شده است.
حج: قصد کردن،آهنگ کردن،باحجت و دلیل بر کسی غالب شدن،آمد و شد کردن باکسی،قصد بیت الله کردن،قصد طواف کعبه کردن،به زیارت کعبه رفتن.
حج: آهنگ کردن،آهنگ کردن به چیزی،قصد،غلبه کردن به حجت بر کسی،منفعت کردن،شاد شدن،باز داشتن،معاد،برّ،قصد طواف کعبه کردن به نیت عبادت و بجای آوردن آن،زیارت خانه ی خدا با شرایط معلوم.

به نظر می رسد همه ی معانی حج در این قسمت به سه معنی باز گردد:

قصد و آهنگ کاری را کردن
رفت و آمد
پیروزی دراستدلال،که دو معنی اول متناسب با معنی اصطلاحی آن است.

مفاهیم اصطلاحی حج

حج از مهمترین احکام عبادی ویکی از ارکان اسلام است،که در ماه ذیحجه ی هرسال با مراسمی مخصوص و باشکوه در مکه برگذار می شود.
مراد از حج در متون و منابع اسلامی،از جمله منابع فقهی،عازم شدن به سمت بیت الله الحرام به منظور به جا آوردن اعمال و عباداتی ویژه در زمانی خاص است.به تعبیربرخی فقها،اصطلاح فقهی حج بر مجموعه اعمالی دلالت دارد که در مکانهایی خاص در مکه انجام می شوند.
از جمله معانی شایع حج در منابع فقهی،به ویژه هنگامی که در برابر اصطلاح عمره به کار می رود،آن بخش از احکام و مناسک حج است که در چهارچوب مناسک عمره قرار نمیگیرد ودر حدیثی،مراد از تعبیر قرآنی “حج اکبر”(توبه،3)حج سال نهم هجری که مسلمانان و مشرکان با یکدیگر حج گزاردند ذکر شده است.به علاوه گاه مراد از حج اکبر،حج پیامبراکرم(ص)یا حجی که در آن،روز عرفه باجمعه مصادف شود،دانسته اند.همچنین تعبیر مذکور بر حج تمتع یا بخشی از مناسک آن و در برابر،حج اصغر بر عمره تمتع اطلاق شده است.منظور از روز حج اکبر(یوم الحج الاکبر)در احادیث،روز عید قربان و نیز روز عرفه(روز نهم ذیحجه)دانسته شده است.
حج:زیارت بیت الله در مکه که بر هر مسلمان بالغ و عاقل و تندرست اعم از مرد و زن به شرط داشتن استطاعت،در تمام مدت عمر،یک مرتبه واجب است.حج بر سه قسم است:حج افراد،حج قران و حج تمتع.حج افراد و قران برای مردم مکه و کسانی است که در فاصله ی 16فرسخی مکه یا کمتر از آن،اقامت دارند و باید در خانه ی خود یا در میقات پیش از مکه احرام بگیرند.حج تمتع برای کسانیست که دربیش از16فرسخی مکه اقامت دارند باید از میقات احرام بگیرند به مکه بروند وهمینکه خانه های مکه را ببینند تلبیه بگویند وهفت مرتبه طواف کعبه کنند.
در فقه اسلامی:مجموعه ای از اعمال که در مکه و اطراف آن به جای می آورند.حج عبادتی است که اقدام به ان در صورت وجود استطاعت مالی و صحت مزاج و امنیت،واجب و هرشخص بالغ و عاقلی،مکلف است در تمام عمر،یک مرتبه آن را اتیان کند.
فاضل هندی گوید:حج به قصد خانه خدا در مکه با انجام مناسک مخصوص در نزدیک خانه خدا است.

ویژگی های کعبه

«إنّ أوَّلَ بَیتِ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذی بِبَکَّةٍ مُبارکاً وهُدیً لِلعالَمین»(آل عمران،آیه96)

نخستین خانه

شایدتصور شود که کعبه نخستین خانه ای است که بنا شده وقبل ازآن خانه ای وجود نداشته است. این مطلب ازظاهر آیه استنباط نمی شود. فخر رازی معتقد است: آیه دلالت نمی کند که کعبه اولین خانه ای است که خداوند تعالی خلق کرده است و بدینسان حاکی از آن نیست که اولین خانه ای است که در زمین پدید آمد. بلکه آیه دلالت می کند که آن اولین خانه ای است که برای مردم وضع شده است واینکه برای مردم وضع شده اقتضا می کند که میان همه ی مردم مشترک باشد، اما سایر خانه ها، هرکدام اختصاص به فردی ازمردم دارد. واینکه خانه بین خانه بین همه مردم مشترک است،این اشتراک به ثمر نمی رسد،مگرهنگامی که خانه برای طاعات وعبادات وقبله مردم باشد.» ظاهراً این تفسیرباظاهرآیه بیشترسازگاری دارد.حضرت علی (ع) نیزدرتوضیح اولین خانه می فرمایند: «مَعناه إنّ أوَّلَ بَیت وُضِعَ لِلعبادة… براساس این تفسیر ،این خانه درمبارک بودن وهدایت خلق ومحل عبادت بودن اول است.

خانه مبارک

ویژگی دیگر خانه این است که مبارک است. لازم است درمعنای مبارک اندکی تأمل کنیم تا ازفروغ کعبه بهره بیشتری ببریم.

راغب می گوید: «برکت، ثبوت خیرالهی است درچیزی ومبارک چیزی است که درآن ،این خیر وجود دارد…. وچون خیر الهی از جایی وبه صورتی صادر می شود که احساس نمی گیرد وبه گونه ای است که شمرده نمی شودومحدودیتی ندارد، به هرچیزی که ازآن ،افزونی غیر محسوس مشاهده شود، مبارک گفته اند.»

علامه طباطبایی (ره) درتوضیح مبارک می گوید: «کعبه مبارکه، مفاعله از برکت است که عبارت باشد ازخیر کثیر. پس کعبه رامبارک می گویند، چون خیر فراوان وزیادی برآن افاضه ودرآن قرار داده شده است واگرچه مبارک بودن خانه کعبه، شامل برکات دنیوی واخروی هردو می شود، لیکن با درنظر گرفتن تقابلی که با جمله «هدیً للعالمین» پیدا کرده، روشن می شود که مراد ازآن تنها برکات دنیوی است، که عمده وفور ارزاق وتوجه مردم به عمران وآبادی آن به واسطه حج است. بنابراین مبارک شدن کعبه، همانا جامه عمل پوشانیدن به دعای حضرت ابراهیم است که درآیه « رَبَّنا إِنّی أَسکَنتُ مِن ذُرِیَّتی بِواد غَیرِ ذی ذَرع عِندَ بَیتکَ المُحرَّم ربَّنا لیُقیموا الصَّلوة فَاجعَل أفئِدة مِنَ النّاسِ تَهوی إلیهِم وارزُقهُم مِنَ الثّمَرات لَعَلَّهُم یَشکُرون» به آن تصریح شده است.

به هرحال این نکته که مبارکاً برکات دنیوی رادربر می گیرد وقابل قبول است. اما اینکه برکت خانه تنها محدود به دایره حرم ومکه باشد پذیرفتنی نیست، ازاطلاق آیه برمی آید که برکت خانه برای ناس وهمه مردم بوده ودامنه اش وسیع وگسترده است.

هدایت عمومی وهمگانی

هدی اللعالمین، کعبه عامل هدایت جهانیان است. هدایتش به ساکنین مکه ویا به حجاجی که از دور ونزدیک به زیارت آن می آیند، محدود نمی شوند، که همه رادر برمی گیرد. وحتی محدود به دوران اسلام هم نمی شود. قبل از بعثت پیامبر(ص) هم علی رغم آنکه مراسم حج آلوده به خرافات ونادرستیهابود، مع ذلک جلوی پاره ای از کجروی ها را می گرفت وجایگاه هدایت بود. کعبه درحقیقت مسلمانان رابه سعادت دنیوی که همان وحدت کلمه ویگانگی امّت باشد، رهبری وغیرمسلمانان راهم بیدار می کند تابه نتایج وحدت اسلامی وهماهنگی قوای مختلف ومتشتّت آن پی برده، از خواب غفلت بیدارشوند. ازاینجا دانسته می شود که اولاً هدایت وراهنمایی آن، هم راجع به سعادت دنیوی است وهم اخروی، چنان که نحوه ی هدایتش عمومیت داشته، جمیع مراتب هدایت راشامل می شود، ثانیاً هدایتش مربوط به عالم خاص ودسته مخصوصی چون فرزندان ابراهیم یا عرب یامسلمانان نبوده بلکه شامل تمام جهانیان است.

بیت عتیق

« ولیطَوَّفوا بِالبَیتِ العَتیق»(حج،آیه29)

«ثُمّ محلّها إلی البَیتِ العَتیق»(حج،آیه23)

ازاوصافی که قرآن کریم برای کعبه درسوره حج بیان نموده است، عتیق است. این کلمه دو باردر قرآن کریم آمده است.چند معنی برای عتیق ذکرشده است: قدیم، کریم، آزادو… .مفسرین درخصوص تعبیر خانه به بیت عتیق، چنان که درقرآن مجید وارد است« ولیطوفوا باالبیت العتیق»_ دارای اقوالی مختلف اند:

اولین معنا همان ؛ قدیم بودن آن است که درقرآن نیز بدان اشاره شده: «إنَّ أَوَّلَ بَیتِ وُضِعَ لِلنّاسِ.»
علامه طباطبایی درالمیزان درخصوص عتیق می نویسد: به خاطر قدمت این خانه، عتیق نامیده شده است. چراکه ازبنای این خانه 4000 سال می گذرد، پس این خانه اولین وقدیمی ترین خانه است.
بعضی آن راازعتیق مشتق شده ازعتق شمرده اند که به معنی آزاد است وخانه را ازاین جهت عتیق دانند که ازخرید وفروش آزاد است.
برخی گفته اند: ازآن جهت عتیقست که ازحوادث طوفان آزاد مانده یا ازشرجباران وتعرض ایشان آزاد است.
درسوره حج این خانه، خانه عتیق نامیده شده ،چه از زمان حضرت آدم تاکنون محل اجتماع انسان ها بوده وآیندگان بامشاهده آثار وجای پای پیامبران وپیشینیان، خودرا با آنان همگام ودریک مسیر می بینند وبا همه انسان ها درطول تاریخ احساس همبستگی می کنند.
عتیق یعنی آزاد وعتق یعنی آزادی، این خانه آزاد است، نظیر دیگر مساجد نیست که گاهی ملک کسی باشد وگاهی مسجد ساخته شود. خانه ای است که ابداً ملک کسی نشده ومالکی جزخدا نداشته وندارد. خانه ای است که از رقیّت ومالکیت وملکیّت غیر خدا آزاد است. طواف اطراف این خانه، انسان را آزاد می کند که ملک کسی نشودوبنده کسی نگردد، نه ملک مالک درون شود ونه ملک مالک برون.
راغب، عتیق را این چنین معنا می کند: « العتیق المتقدّم فی الزّمان أوالرّتبة » وبه خاطر همین است که کریم وقدیم را عتیق گویند وبه کسی که ازبندگی آزادشده عتیق گویند.
ازمعانی عتیق (کریم) است. علت نامگذاری خانه را به بیت عتیق به خاطر کریم بودن آن ذکر کرده اند: «قیل لِأنّه بَیتٌ کریمٌ{ نبّاه کریم } کما یقال: عتاق الخیل (والعیر) للکَریم منهُما» این معنا گرامی بودن وشرافت خانه وفضیلت آن را برسایر خانه ها می رساند.

عتیق دارای معانی گوناگون است واشکال ندارد که همه آن معانی رادر برداشته باشد.

منبع

چاوشی هریس،آمنه(1390)،مبانی وآثارحج ازمنظر قرآن وروایات،پایان نامه کارشناسی ارشد،تاریخ وفلسفه آموزش وپرورش، دانشکده روانشناسی وعلوم تربیتی علامه طباطبایی

از فروشگاه بوبوک دیدن نمایید