معیارهای سنجش رقابت

اهمیت شاخصهای سنجش رقابت را میتوان در قابلیت این شاخصها در تبیین شدت تمرکز یک صنعت (همچون صنعت بانکداری) دانست. مفهوم تمرکز از جمله مفاهیم مورد بحث در متون اقتصادی است که در رابطه با سنجش آن دیدگاههای متعددی وجود دارد. به رغم حاکمیت دیدگاههای مختلف در خصوص سنجش این شاخص همچنان میتوان به نقاط مشترکی (همچون تعداد بانکها و توزیع اندازه بانکها) در میان شاخصهای فوق دست یافت.

شاخصهای تمرکز

نسبت تمرکز k بانک

سادگی و محدودیت اطلاعات مورد نیاز در محاسبه نسبت تمرکز k بانک، آن را به یکی از پرکاربردترین شاخصها در محاسبه تمرکز تبدیل کرده است. برای محاسبه این شاخص، باید حاصل جمع سهم بازاری k مورد از بزرگترین بانکها در بازار، به دست آید. در این رابطه k بانک پیشرو با وزنی یکسان در محاسبات وارد میشوند. حتی اگر بانک های کوچک بسیاری در بازار فعالیت داشته باشند، در محاسبه لحاظ نمیشوند. برای تعیین تعداد دقیق k، قاعده مشخصی وجود ندارد. نسبت تمرکز را میتوان به عنوان نقطهای در منحنی تمرکز در نظر گرفت. این شاخص بین صفر (سهم برابر تعدادی زیادی از بانک ها) و یک (سهم 100 درصدی یک بانک) قرار دارد. اگر در صنعت مورد نظر n بانک با سهم برابر فعالیت داشته باشند.

شاخص هرفیندال – هیرشمن

شاخص هرفیندال هیرشمن (HHI) که مبنایی برای ارزیابی درجه تکامل سایر شاخص های تمرکز است، یکی از پرکاربردترین معیارهای تمرکز در متون نظری و تجربی به شمار میرود. در بسیاری از کشورها همچون ایالات متحده در اجرای قوانین ضدرقابتی در صنعت بانکداری از این شاخص استفاده میشود. که در آن مجموع مجذور اندازه بانکها به عنوان سهم هر بانک درنظر گرفته میشود. طبق این رابطه، به بانکهای بزرگتر، وزن بیشتری اختصاص مییابد. در واقع بر خلاف شاخص قبلی، تمامی بانکها در محاسبات وارد میشوند.

به جهت اهمیت شاخص هرفیندال، محققان بسیاری در صدد برقراری ارتباط میان این شاخص و نظریه توزیعی از طریق نمایش آن در قالب توزیع اندازه بانک برآمدند. اولین تلاش برای ارایه شاخص HHI در قالب واریانس و میانگین توزیع توسط آدلمن صورت گرفت.

ارتباط میان تعداد بانکها و شاخص، رابطه ساده نبوده و با مشخص بودن تعداد بانکها در بازار، HHI همراه با واریانس (که خود تابعی از تعداد بانکها در بازار است)، افزایش می یابد
با این شیوه نمایش HHI، ترکیبات متنوعی از تعداد و اندازه بانکها می توانند HHI مشابهی به وجود آورند. در هر حال باید توجه داشت که این امر به معنای ضعف شاخص نیست.

در چارچوب تحلیلهای فرضی بازار، رودز نشان داد که نابرابری سهم بانکها ممکن است به میزان قابل توجهی میان بازارهای مختلف با مقدار HHI مشابه، متفاوت باشد. در مقابل، هارت رویکردی متفاوت از قبل را در نظر گرفت و HHI را در قالب نظریه توزیعی مطرح کرد. به عقیده وی، مواردی وجود دارد که به رغم مشخص نبودن تعداد دقیق بانکها در یک صنعت، اطلاعاتی در خصوص اندازه بازاری بانک و طبقهبندی اندازه بانکها بر حسب اعتبارات وجود دارد. وی پیشنهاد میکند که توزیع کل اندازه بانکها در قالب «گروهبندی» مورد بررسی قرار گیرد. در صورت مشخص بودن ارتباط میان توزیعها، پارامترهای توزیع اولیه از پارامترهای گشتاور اولیه محاسبه میشوند.

شاخص هال – تایدمن و شاخص روزن بلوث

شاخصهای تمرکز تعمیم یافته توسط هال – تایدمن و روزن بلوث به لحاظ شکل و وجوه مشخصه، مشابه یکدیگر هستند. با توجه به آن که تعداد بانکها بیانگر شرایط ورود به صنعت میباشد، لحاظ کردن آنها در محاسبه شاخص تمرکز ضروری است. برای تضمین تأکید بر مقدار مطلق بانکها، سهم هر بانک معادل رتبه آن در نظر گرفته میشود و بزرگترین بانک وزن 1 = i را به خود اختصاص میدهد. دامنه HTI در محدوده صفر (به ازای تعداد نامحدود بانکهای با اندازه برابر) و یک (زمانی که بانک به صورت انحصاری در بازار فعالیت میکند) قرار دارد.

شاخص روزن بلوث نیز با منحنی تمرکز ارتباط بسیاری داشته و مؤلفه های متعددی را در توزیع اندازه بانک در نظر میگیرد. استفاده از رتبه بانک به عنوان وزن برای محاسبه شاخص، با کوچکترین بانک آغاز میشود. شاخص روزن بلوث از مساحت بالای منحنی تمرکز و پایین خط افقی ترسیم شده در سطح 100% (کل بازار) در محور عمودی محاسبه میشود. تنها اختلاف میان شاخصها از رتبه بانکها ناشی میشود. به عبارتی، به ازای درجه معین نابرابری، شاخص RI با افزایش تعداد بانکها کاهش مییابد. هاوس بیان میکند که مقدار شاخص روزن بلوث به شدت تحت تأثیر بانکهای کوچک در توزیع اندازه قرار دارند؛ به گونه ای که مفید بودن آن برای تجزیه و تحلیل رقابت در صنایع با درجه تمرکز بالا مورد تردید است.

شاخص جامع تمرکز صنعتی

شاخص جامع تمرکز صنعتی (CCI)، از بحث پیرامون تمرکز و پراکندگی بانکها (یا بنگاهها در صنایع مختلف) به دست آمده است. با وجود توافق همگان مبنی بر این که تسلط در تعداد کمی از بزرگترین بانکها تعیین کننده رفتار صنعت است، معیارهای مطلق تمرکز سهم بازار، به دلیل نادیده گرفتن تغییرات ساختار بازار میان بنگاههای بزرگ، مورد انتقاد قرار گرفتهاند. در مقابل، معیارهای نابرابری سهم نظیر منحنی لرنز و ضریب جینی سهم بازاری، اهمیت بانکهای بزرگ را در صنعت کمرنگ میکنند. برای غلبه بر ناکارایی شاخصهای قبلی، هورواث ، شاخص جامع تمرکز صنعتی (CCI) را معرفی کرد که از طریق آن، امکان محاسبه پراکندگی نسبی سهم هر بانک و اندازه مطلق آن به طور همزمان پدید آمد.

طبق رابطه، این شاخص از مجموع سهم نسبی بانک پیشرو و مجموع مربعات اندازههای نسبی بانکها با وزنی معادل اندازه نسبی سهم سایر بانکها در صنعت محاسبه میشود. زمانی که بانک به صورت انحصاری فعالیت میکند، شاخص معادل واحد است. در مقایسه با شاخص هرفیندال هیرشمن، شاخص جامع تمرکز صنعتی از حساسیت بیشتری نسبت به تغییرات سهم بازاری بانکهای کوچک برخوردار است و بنابراین برای محاسبه تمرکز در بازارهای شبیه به کارتل مناسبتر میباشد.

شاخص هانا و کای

هانا و کای نشان دادند که ورود بانکی با اندازهای معادل اندازه متوسط مؤثر بانکهای موجود، بیشترین کاهش در شاخص تمرکز را دارد. با ورود بانکی بزرگتر از اندازه متوسط مؤثر به صنعت، اثر کاهش در شاخص تمرکز کوچکتر بوده و یاحتی میتواند برعکس شود. توسعه بانکهای با اندازه بزرگتر از اندازه متوسط مؤثر، مقدار HKI را افزایش داده و توسعه بانکهای با اندازه کوچکتر از اندازه متوسط مؤثر، شاخص را کاهش خواهد داد.

شاخص U دیویس

دیویس شاخص U را بر حسب نابرابری تعداد بانکهای صنعت تعریف کرد و از طریق آن نشان داد که شاخصهای تمرکز قبلی، وزن بسیار زیادی به هریک از مؤلفههای نابرابری یا تعداد بانکها در بازار دادهاند. این شاخص به ازای aهای مختلف، انعطاف پذیری در وزنهای معین نابرابری اندازه (I) و تعداد بانکها (n) را امکان پذیر میسازد (که در مقایسه با شاخصهای تمرکز پیشین نوعی ابتکار عمل به شمار میرود).

به منظور دستیابی به نتایج صریح و منطقی به لحاظ اقتصادی برای این شاخص، دیویس پیشنهاد میکند که در کاربردهای تجربی باید a به 1£ a محدود شود. به ازای 1£ a، هر فرآیند منتهی به ادغام منجر به افزایش شدت تمرکز خواهد شد و این افزایش معادل با اندازه بانکهای ادغام شونده خواهد بود. علاوه براین، اندازه پارامتر a تعیین کننده میزان حساسیت شاخص U نسبت به انواع مختلف ادغام میباشد. به عبارتی، شاخص U نسبت به ادغام هایی که باعث افزایش مقدار a باشند و یا طی آن بانکهای ادغامی بزرگتر هستند، حساستر است. طبق این شاخص، ورود یک بانک جدید به صنعت، منجر به کاهش درجه تمرکز خواهد شد و اثر کاهندگی شدت تمرکز در شرایطی حداکثر خواهد بود که اندازه بانک تازه وارد معادل اندازه متوسط مؤثر باشد. در واقع، ورود بانکهای بسیار کوچک اثر ناچیزی بر کاهش شدت تمرکز برجای میگذارد (اندازه a تعیین کننده حساسیت این شاخص نسبت به ورود بانکهای جدید است.

شاخص هاوس

براساس تعابیر مختلف به عمل آمده از مدل کورنو، هاوس معیارهایی را در نظر می گیرد که به لحاظ نظری در ساخت شاخص تمرکز در صنعت باید مورد نظر قرار گیرند. وی سپس با استناد به معیارهای مربوطه، اقدام به ساخت دو شاخص تمرکز کرد که نکته نظرات وی را به طور کامل تأمین کند. هر دو معیار به پارامتر a که – اثرات تبانی در مدل انحصار چندقطبی را تأمین میکنند – بستگی دارند. علاوه بر این، هاوس با ارایه شواهد عددی بیان میکند که به ازای مقادیر کوچک a – درجه بالای تبانی – چون افزایش n کمتر از HHI است، تمایل به سمت رقابت بیشتر است.

که در آن HHI بیانگر شاخص هرفیندال هیرشمن و a پارامتر مبین درجه تبانی است. به صورت نظری، اعتبار شاخص کاملا به تصریح a بستگی دارد: اگر ، وزنهای تخصیصی سهمهای بازاری بانک معادل وزنهای HHI خواهد بود و بنابراین استفاده از هر دو شاخص به نتایج یکسان منتهی میشود. چنانچه بانک به صورت انحصاری فعالیت کند، مقدار شاخص معادل واحد بوده و به ازای تعداد نامحدود بانکهای با اندازه برابر به سمت صفر میل میکند.

معیار آنتروپی

تدوین معیار آنتروپی ریشه در نظریه اطلاعات دارد و در آن اطلاعات توزیعی مورد انتظار در محاسبات لحاظ میشود. مقدار شاخص آنتروپی رابطه معکوسی با درجه تمرکز دارد. اگر بازار مورد نظر انحصار کامل باشد، مقدار شاخص به صفر نزدیک میشود.زمانی که سهمهای بازاری تمامی بانکها برابر باشد و تمرکز در بازار در کمترین مقدار ممکن قرار داشته باشد، مقدار شاخص در بالاترین حد خود و برابر با E=log n خواهد بود. همچنین با فرض ثبات تعداد بانکها، با افزایش نابرابری میان بانکها، مقدار شاخص مذکور کاهش مییابد. در مقابل، کواکا نیز نشان داده است که هرقدر سهم بازاری بانکها افزایش یابد، میزان شاخص کاهش مییابد.

منبع

صبائی، امیرمهدی(1392)، ساختار و هزینه اجتماعی انحصار، پایان¬نامه جهت دريافت درجه کارشناسی ارشد، مديريت مالي، دانشگاه تهران

از فروشگاه بوبوک دیدن نمایید