سرمایه اجتماعی از نگاه صاحب نظران

سرمایه اجتماعی واژه ای است که در سال های اخیر وارد حوزه علوم اجتماعی گردیده و از این منظر دریچه تازه ای را در تحلیل و علت یابی مسائل اجتماعی گشوده است. در این زمینه مطالعات وسیعی توسط صاحب نظران و دانشمندان این علوم صورت گرفته و نظریه پردازانی همچون پیر بوردیو، جیمز کلمن، رابرت پانتام، فرانسیس فوکویاما دیدگاه های متعددی را از سرمایه اجتماعی ارائه کردند.

 سرمایه اجتماعی از نگاه پیر بوردیو :

   بوردیو سه نوع سرمایه را شناسایی کرده : این اشکال سرمایه عبارت است از شکل اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی ؛ شکل اقتصادی سرمایه بلافاصله تبدیل پول است مانند دارایی های منقول و ثابت یک سازمان. سرمایه فرهنگی نوع دیگر سرمایه است که در یک سازمان وجود دارد مانند تحصیلات عالیه اعضای سازمان که این نوع سرمایه نیز در برخی موارد و تحت شرایطی قابل تبدیل به سرمایه اقتصادی است و سرانجام شکل دیگر سرمایه، سرمایه اجتماعی است که به ارتباطات و مشارکت اعضای یک سازمان توجه دارد و می تواند به عنوان ابزاری برای رسیدن به سرمایه های اقتصادی باشد.

همان گونه که ملاحظه می شود، از دیدگاه بوردیو سرمایه اقتصادی شکل غالب سرمایه گذاری است و انواع دیگر سرمایه شامل سرمایه فرهنگی و اجتماعی است، به عنوان ابزاری برای حصول سرمایه اقتصادی مفهوم پیدا می کند. از نظر بوردیو سرمایه اجتماعی در ممالک سرمایه داری به عنوان ابزاری برای تقویت و تثبیت جایگاه اقتصادی افراد به شمار می رود. در این ممالک، سرمایه اقتصادی پایه است و سرمایه اجتماعی و فرهنگی ابزاری برای تحقق آن محسوب می شود. می توان نتیجه گرفت که دیدگاه بوردیو در زمینه سرمایه اجتماعی یک دیدگاه ابزاری صرف است. به عبارتی اگر سرمایه اجتماعی نتواند موجب رشد سرمایه اقتصادی شود کاربردی نخواهد داشت.

سرمایه اجتماعی از نگاه جیمز کلمن :

بر خلاف بوردیو، کلمن از واژگان مختلفی برای تعریف سرمایه اجتماعی کمک گرفت .وی مفهوم سرمایه اجتماعی را از ابعاد مختلف بررسی کرد. کلمن برای تعریف سرمایه اجتماعی از نقش کارکرد آن کمک گرفت و تعریفی کارکردی از سرمایه اجتماعی ارائه داد و نه تعریف ماهوی. بر این اساس « سرمایه اجتماعی شی ء واحد نیست، بلکه انواع چیز های گوناگونی است که دو ویژگی مشترک دارند : همه آن ها شامل جنبه ای از یک ساخت اجتماعی هستند، و کنش های معین افرادی را که در درون ساختار هستند تسهیل می کنند. سرمایه اجتماعی، مانند شکل های دیگر سرمایه مواد است و دستیابی به هدف های معینی را که در نبودن آن دست یافتنی نخواهد بود امکان پذیر می سازد. سرمایه اجتماعی مانند سرمایه فیزیکی و انسانی کاملاً تعویض پذیر نیست، اما نسبت به فعالیت های به خصوصی تعویض پذیر است.شکل معینی از سرمایه اجتماعی که در تسهیل کنش های معینی ارزشمند است ممکن است برای کنش های دیگر بی فایده یا حتی زیانمند باشد.سرمایه اجتماعی نه در افراد و نه در ابزار فیزیکی تولید قرار دارد»

تعاریف سرمایه اجتماعی و سطوح تحلیل

تعاریف بوردیو و کلمن تا حدودی شبیه هم هستند. هم بوردیو و هم بوردیو هم کلمن قایل به مشارکت و عضویت فرد در گروه بودند و ماحصل آن را به عنوان سرمایه تلقی می نمودند. بوردیو برای این مفهوم از واژه “چسبندگی ” و کلمن از واژه “ساختار اجتماعی” کمک گرفتند بر خلاف بوردیو که سرمایه اقتصادی را به عنوان هدف نهایی در نظر گرفت، کلمن سرمایه انسانی را به عنوان هدف نهایی مطرح و سرمایه اجتماعی را به عنوان ابزاری برای حصول به سرمایه انسانی بکار می برد. به عبارتی کلمن با استفاده از مفهوم سرمایه اجتماعی سعی در شناخت نقش هنجارها در داخل خانواده یا شبکه های اجتماعی بود تا از این طریق بتواند موجب تقویت سرمایه های انسانی شود. به طور کلی از نظر کلمن سرمایه اجتماعی  نوعی از سرمایه است که مانند دیگر اشکال آن مولد بوده، امکان دستیابی به اهداف معینی را که در نبود آن دست نیافتنی می باشد فراهم می سازد. به زعم وی سرمایه اجتماعی سبب می شود تا هزینه های دستیابی به اهداف معین کاهش یابد. اهدافی که در نبود سرمایه اجتماعی دستیابی به آن ها تنها با صرف هزینه های زیاد امکان پذیر می شود. به اعتقاد کلمن عواملی که سبب ایجاد و گسترش سرمایه اجتماعی می شوند عبارتند از : – کمک ؛ – ایدئولوژی؛ – اطلاعات؛  – هنجارها.

• کمک :

درخواست کمک افراد از یکدیگر مقدار سرمایه اجتماعی را بیشتر خواهد کرد. هر گاه عواملی مانند رفاه و فراوانی و کمک دولت سبب شود تا افراد نیازشان به یکدیگر کمتر شود؛ میزان سرمایه اجتماعی کمتر خواهد شد.

• ایدئولوژی :

 اعتقاداتی مانند لزوم به یکدیگر یا عمل به سود دیگری، سبب پدید آمدن سرمایه اجتماعی می شود. از این رو آن دسته از اعتقادات مذهبی که بر ضرورت کمک و عمل به نفع دیگران تاکید دارند عامل مهمی در شکل گیری سرمایه اجتماعی محسوب می شوند.

• اطلاعات :

 از نظر کلمن یک شکل مهم سرمایه اجتماعی ظرفیت بالقوه اطلاعات است که جزء ذاتی و جدایی ناپذیر روابط اجتماعی است، اما به دست آوردن اطلاعات پر هزینه است. اطلاعات در واقع زمینه را برای کنش فراهم می سازد. یکی از وسایلی که از طریق آن، اطلاعات می تواند به دست آید استفاده از روابط اجتماعی است و اطلاعاتی که از طریق این روابط حاصل می شود، کنش را تسهیل می کند.

• هنجارها :

 اگر در درون گروه های اجتماعی، هنجارهای موثر و نیرومندی مبنی بر اینکه فرد باید منافع شخصی را رها کرده و به سود جمع عمل کند، وجود داشته باشد، سرمایه اجتماعی شکل خواهد گرفت .

سرمایه اجتماعی از نگاه فرانسیس فوکویاما :

فوکویاما در تعریف سرمایه اجتماعی چنین می گوید : «سرمایه اجتماعی مجموعه معینی از هنجارها وارزش های غیر رسمی است که اعضا گروهی که همکاری و تعاون میان آن ها مجاز می باشد، در آن سهیم هستند که البته مشارکت در ارزش ها و هنجارها به خودی خود باعث تولید سرمایه اجتماعی نمی گردد، چرا که این ارزش ها ممکن است ارزش های منفی باشند».

فوکویاما در رابطه با سرمایه اجتماعی، هنجارهای اجتماعی را به دو بخش تقسیم می کند :

1. هنجارهای مولد سرمایه اجتماعی
2. هنجارهای غیر مولد

هنجارهای مولد سرمایه اجتماعی به ارتقای همکاری میان اعضای گروه منجر می شود و اساساً شامل سجایایی چون صداقت، ادای تعهدات و ارتباطات دو جانبه می باشد . اما هنجارهای غیر مولد بر خلاف هنجارهای مولد سرمایه اجتماعی کمکی به ارتقای همکاری میان اعضای گروه نخواهد کرد. پس ممکن است در جامعه ای سرمایه اجتماعی و اعتماد متقابل را ببینیم، ولی هنجارهای اجتماعی قوی آن هم از نوع غیر مولد سرمایه اجتماعی وجود داشته باشد، مثل عدم اعتماد به دیگران. جامعه ای که افراد حتی نباید به پدر و مادر خود اعتماد کنند، دارای یک هنجار غیر مولد سرمایه اجتماعی است .

•  سرمایه اجتماعی از نگاه گلن لوری :

«گلن لوری» اقتصاددان نیز مانند «ایوان لایت» جامعه شناس، اصطلاح سرمایه اجتماعی را در دهه 1970 برای توصیف مشکل توسعه اقتصاد درون شهری به کار برد. آمریکایی های آفریقایی الاصل در محدوده اجتماعات خود فاقد اعتماد و همبستگی بودند، در حالی که در بین آمریکایی های آسیایی الاصل و دیگر گروه های قومی اعتماد و همبستگی وجود داشت همین عدم وجود اعتماد و همبستگی میان سیاهان مبین نبود داد و ستد جزئی در میان سیاهان بود.

• سرمایه اجتماعی از نگاه رابرت پاتنام :

از نظر پاتنام مفهوم سرمایه اجتماعی جوهره جامعه شناختی شور و شوق همگانی است. به نظر وی پیش فرض حل مسئله کنش عمومی و فرصت طلبی، توسعه کنش جمعی داوطلبانه است که به نوبه خود منوط به سرمایه اجتماعی به ارث رسیده در آن جامعه است.در دیدگاه پاتنام سرمایه اجتماعی آن دسته از ویژگی های سازمان اجتماعی است که هماهنگی و همکاری را برای سود متقابل تسهیل می کند. اشکال سرمایه اجتماعی منابع اخلاقی کلی یک جامعه را تشکیل می دهند. به طور کلی سرمایه اجتماعی را می توان به 3 بخش اصلی تقسیم کرد :

1.  اعتماد
2.  هنجارها و الزمات اجتماعی
3.  شبکه های اجتماعی

• اعتماد  :

هنگامی که درباره اعتماد در جوامع مدرن صحبت می کنیم در واقع درباره اعتماد تعمیم یافته حرف می زنیم. افراد در جامعه مدرن کاری را که به نفع همگان است به این دلیل که از تعاملات دیگران مطلع هستندانجام نمی دهند، بلکه علت اصلی، آن است که این گونه کارها با گسترش مثبت روابط همگانی، پاداش دریافت خواهند کرد. جوامع مدرن کارا ناگزیرند به منظور تنظیم داوطلبانه روابط اجتماعی بین اشخاصی که با یکدیگر بیگانه اند، مبنایی ارزشی داشته باشند. اعتماد تعمیم یافته سبب ایجاد روابط دو طرفه و شبکه ها و انجمن های اجتماعی می شود و این دو عامل نیز به نوبه خود سبب ایجاد اعتماد می شود.

از جمله مسائل مورد علاقه «پاتنام» تبیین منشا اعتماد اجتماعی است. در جوامع مدرن  و ما قبل مدرن، اعتماد بالا در درون روابط شخصی گسترش می یابد، اما درجوامع پیچیده فرامدرن و فراصنعتی، اعتماد اجتماعی از دو منبع مرتبط به هم ناشی می شود :  هنجارهای تعاملی دو طرفه شبکه های تعهد مدنی. بین این شبکه ها انجمن های داوطلبانه، دارای اهمیت بیشتری هستند انجمن های داوطلبانه در کتاب «مشق دموکراسی» پاتنام اساساً شامل باشگاه های ورزشی و انجمن های فرهنگی می شود که دارای کارکردهای مثبتی جهت بسط یکپارچگی و وفاق اجتماعی هستند. از نظر وی اعتماد، همکاری را تسهیل می کند، هرچه سطح اعتماد در یک جامعه بالاتر باشد، احتمال همکاری هم بیشتر خواهد بود .

از نظر پاتنام ویژگی بازتولیدی سرمایه اجتماعی منجر به تعامل اجتماعی همراه با سطح بالایی از همکاری، اعتماد، معامله متقابل، مشارکت مدنی و رفاه اجتماعی می گردد. وی حضور این ویژگی ها را در هر جامعه ای نشانه مدنیت آن جامعه می داند. این خصلتی است که به نظر او موجب عملکرد خوب نهادهای دموکراتیک می گردد.

• هنجارهای معامله متقابل

در هر گروه اجتماعی هنجارهایی است که مهمترین سودمندی آن ها تقویت اعتماد، کاهش هزینه معاملات و تسهیل همکاری است. از نظر پاتنام مهمترین این هنجارها، هنجارهای معامله متقابل هستند. این هنجارها از مولدترین اجزای سرمایه اجتماعی است. این هنجارها به شبکه های انبوهی از مبادلات اجتماعی مرتبط است و هر یک یکدیگر را تقویت می کند.

• شبکه های اجتماعی :

شبکه های رسمی و غیر رسمی ارتباطات و مبادلات در هرجامعه ای اعم از مدرن و سنتی، فئودالی یا سرمایه داری و …. وجود دارد. این شبکه ها در دو نوع افقی و عمودی هستند در شبکه های افقی شهروندانی عضویت دارند که نوع افقی و عمودی هستند در شبکه های افقی شهروندانی عضویت دارند که از قدرت و وضعیت برابری برخوردار بوده و در شبکه های عمودی هم شهروندانی عضوند که در وضعیتی نابرابر نسبت به هم به سر می برند .

مدل هاي مختلفي در برخورد با مفهوم سرمايه اجتماعي مطرح شده اند و به کار مي روند، لذا اين امر در روش هاي مطالعه آن نيز تأثير مي گذارد و از بين مدلهاي مختلف ،مدلي که نتايج ملموس و واقعي را بيان نمايد، مدل مفهومي تحقيق انتخاب شده است. نهاپيت و گوشال مطرح ميکنند که سرمايه اجتماعي داراي سه بعد است:بعد ساختاري؛بعد ارتباطي؛بعد شناختي.

• بعد ساختاري

اصولاً بعد ساختاري سرمايه اجتماعي به توانايي افراد براي ايجاد رابطه با سايرين در يک سازمان اشاره دارد. اين روابط به گفته نهاپيت و گوشال، شامل کانا ل هاي ارتباطي مي باشند که براي جمع آوري اطلاعات مورد نياز  مي باشند. چنين جريان اطلاعات باعث ايجاد مزيت رقابتي به واسطه ارتقاي توانايي سازمان براي جذب و تلفيق دانش مي شود.

• بعد ارتباطي

بعد ارتباطي به توصيف نوع و روابط شخصي ميپردازد که افراد با يکديگر در يک سري از تعاملات دارند. مهم ترين جنبه هاي اين بعد عبارتند از: اعتماد، هنجارها، تعهدات و انتظارات و هويت مي باشد .

• بعد شناختي

جنبه شناختي سرمايه اجتماعي به اين حقيقت اشاره دارد که افراد با يکد يگر به عنوان قسمتي از مجموعه در تعامل هستند، آنها به صورت عالي مي توانند اهداف خود را تنظيم کرده و يک ديدگاه مشترك به سازمان داشته باشند ، بر طبق تحقيق نهابيت و گوشال اعضای يک شبکه بايد داراي منافع مشترك بوده و يا فهم مشترکي از موضوعاتي داشته باشند که سازمان با آنها دست به گريبان است .

مهم ترين شاخصه هاي اين بعد عبارتند از زبان و کدهاي مشترك و حکايات مشترك است.

منبع

موسوی، سید امین(1393)، تاثیر سرمایه اجتماعی بر کیفیت خدمات آموزشی،پایان نامه کارشناسی ارشد، مديريت بازرگانی،دانشگاه ازاداسلامی

از فروشگاه بوبوک دیدن نمایید