« بیشتر تلاش می کنیم تا با ما مطمئن پژوهش کنید. »انواع صکوک
با توجه به تعاريفي كه از انواع صکوک انجام شده در اين تحقيق معرفي انواع صكوك از جهات ساختار مالي و از جهات مبادرت شده است، در صورت لزوم براي اطلاعات بيشتر به منابع مذكور مراجه شود.
انواع صکوک از جهت ساختار مالی
صکوک با توجه به نیازهای بازار به صورت‌های متعددی طراحی و منتشر می‌شود. تاکنون پنج نوع صکوک در بازار ارائه شده است که در ادامه به معرفی آنها می‌پردازیم.
الف) صکوک اجاره محض
این نوع اوراق براساس دارایی‌های مستقل موجود در ترازنامه منتشر می‌شوند. این دارایی‌ها میتوانند به عنوان قطعات یک زمین برای اجاره یا تجهیزاتی که اجاره داده می‌شوند مانند هواپیما یا کشتی باشد. نرخ‌های بازدهی در این نوع صکوک می‌تواند هم ثابت و هم شناور باشد. این موضوع به تمایلات بانی بستگی دارد.
ب) صکوک تجمیعی_ ترکیبی
مجموعه ای از دارایی‌ها است که می‌تواند متشکل از حساب‌های دریافتنی استصناع، مرابحه و نیز اجاره باشد. در واقع، داشتن پرتفویی از دارایی‌ها که متشکل از انواع مختلف است، تجهیز بیشتری از وجوه را که پیش از این دور از دسترس بود در پی خواهد داشت. دارایی های مرابحه و استصناع می‌تواند پرتفویی را تشکیل دهند. اما، حداقل 51 درصد از دارایی‌ها می‌بایست متشکل از دارایی‌های اجاره باشد. بر مبنای این واقعیت که حساب‌های دریافتنی مرابحه و استصناع بخشی از این مجموعه هستند، بازده این اوراق تنها می‌تواند نرخ ثابت از پیش تعیین شده باشد.
ج) صکوک قابل بازخرید با نرخ متغیر
دو نوع صکوک ذکر شده به صورت جزئی نشان دهنده قوت ترازنامه منتشرکننده هستند. در شرایط خاص، انتشار صکوک با نمایش قوت کامل ترازنامه‌ای منتشرکننده می‌تواند سودمند باشد و در حال حاضر، برخی شرکت‌ها این اوراق را به عنوان اوراق مالی مدت دار مشارکت منتشر می‌کنند. این اوراق به دلیل اعتبار بالای صاحبان سهام شرکت منتشرکننده بازده نسبتا با ثباتی دارند و از قابلیت نقدشوندگی بالایی برخوردارند. نرخ بازده شناور این اوراق مبتنی بر نرخ‌هایی مانند لایبور نیست بلکه به قدرت ترازنامه بانی وابسته است.
د) صکوک غیر قابل معامله بدون کوپن
این نوع صکوک در شرایطی منتشر می‌شوند که دارایی‌هایی که می‌بایست تجهیز شوند وجود نداشته باشند و هدف از تجهیز منابع، ایجاد دارایی بیشتر در ترازنامه شرکت از طریق استصناع است. اما، در حال حاضر به دلیل محددیت های شرعی، اوراقی با این ماهیت قابل معامله نیستند. مجموعه دارایی‌های اولیه می‌بایست به گونه‌ای باشند که به وسیله قراردادهای استصناع و خرید و فروش اقساطی که تعهدات بدهی ایجاد می‌کنند، تضمین شده باشند.
صکوک ضمنیاین نوع صکوک میتوانند بدون کوپن، اجاره محض یا تر کیبی توأم با اختیار ضمنی، برای تبدیل به دیگر صورت‌های دارایی با توجه به شرایط خاص مورد استفاه قرارگیرند.حال براي آشنايي با انواع اوراق صكوك به تشريح برخي از انواع آن می‌پردازیم:
صكوك اجاره
یکی از مهم‌ترین انواع صکوک معرفی شده “صکوک اجاره” می‌باشد. صکوک اجاره در حقیقت اوراق بهاداری است که دارنده آن به صورت مشاع، مالک بخشی از دارایی است که منافع آن بر اساس قرارداد اجاره به مصرف‌کننده یا بانی واگذار شده است.
جهت انتشار اوراق اجاره وجود حداقل سه نهاد مالی ضروری می‌باشد که عبارتند از بانی، واسط و امین. بانی شخصی حقوقی است که صکوک اجاره با هدف تأمین مالی آن را منتشر می‌شود و می‌تواند اقدام به اجاره نمودن دارایی مبنای انتشار صکوک اجاره از واسط به نمایندگی از سرمایه‌گذاران نماید. واسط نهاد مالی است که صرفاً به منظور نقل و انتقال دارایی به وکالت از دارندگان صکوک اجاره و انتشار صکوک اجاره تشکیل می‌شود. امین نیز شخص حقوقی است که به نمایندگی از سرمایه‌گذاران و به منظور حفظ منافع آنان در چارچوب ضوابط اجرایی انتشار صکوک اجاره مسئولیت نظارت برکل فرآیند عملیاتی صکوک اجاره را بر عهده دارد.
در واقع، صکوک اجاره اوراق بهاداری است که دارنده آن به صورت مشاع، مالک بخشی از دارایی است که منافع آن بر اساس قرارداد اجاره به مصر ف کننده یا بانی واگذار شده است. در صکوک اجاره، حق استفاده از منافع یک دارایی یا مجموعه‌ای از دارایی‌ها در قبال اجاره بها، از مالک به شخص دیگری منتقل می‌شود. مدت قرارداد اجاره مشخص است و می‌توان اجاره بها را در ابتدای دوره، انتهای دوره، با سررسیدهای ماهانه، فصلی یا سالانه پرداخت کرد .با توجه به اینکه صکوک اجاره اوراق بهاداری است که نشان دهنده مالکیت مشاع فرد است می‌توان آن را در بازار ثانویه و به قیمتی که به وسیله عوامل بازار تعیین می‌شود معامله کرد.
صكوك مزارعه
مزارعه در لغت به معناي با هم زراعت كردن يا قرار كشت كاري با هم گذاشتن است و در اصطلاح فقيهان، عقدى است كه به سبب آن يكى از طرفين، زمينى را در اختيار ديگرى قرار می‌دهد كه آن را زراعت كرده و محصول را با هم تقسيم كنند.
تعريف اوراق مزارعه
اوراق مزارعه سند مالكيت مشاع دارندگان اوراق بر زمين يا زمین‌های زراعيِِ معين است كه به قرارداد مزارعه براي كشت و زرع واگذار شده است.
عنصرهاي اصلي اوراق مزارعه
در معامله‌های مرتبط با اوراق مزارعه، افزون بر سازمان بورس و اوراق بهادار كه مجوز مؤسسه‌های مرتبط با انتشار اوراق مزارعه را صادر می‌کند و در اثناي كار نيز بر عملكرد آن مؤسسه‌ها نظارت دارد، عنصرهاي ذيل به صورت اركان اصلي معامله‌های اوراق مزارعه شمرده می‌شوند.
- باني (سفارش دهنده)
سفارش دهنده، هر شخصيت حقوقي مانند وزارت كشاورزي، سازمان‌های وابسته به وزارت كشاورزي، بنگاه‌های خصوصي و بانک‌هاست كه به منظور تأمين مالي طرح‌های بزرگ و توسعه بخش كشاورزي به يك مؤسسه مالي سفارش انتشار اوراق مزارعه را می‌دهد.
- ناشر اوراق مزارعه (وكيل)
ناشر اوراق مزارعه، مؤسسه مالي مستقل يا وابسته به باني است كه به منظور خاص تأسيس شده است، ناشر بعد از كسب مجوز قانوني و دريافت سفارش از باني به انتشار اوراق مزارعه اقدام كرده و آنها را از راه بانك سرمايه گذاري در برابر دريافت وجوه مشخص (قيمت اسمي اوراق) به مردم وامي گذارد، رابطه حقوقي ناشر با متقاضيان اوراق رابطه وكالت است به اين معنا كه ناشر با اعطاي اوراق مزارعه، وجوه مردم را در جايگاه وكيل دريافت می‌کند سپس به وكالت از طرف صاحبان اوراق، زمین‌های قابل زراعت را خريداري و آماده سازي می‌کند سپس به قرارداد مزارعه به كشاورزان وامي گذارد، همين طور از طرف صاحبان اوراق وكيل است تا ديگر مسا يل مرتبط با مزارعه را انجام دهد.
- دارنده اوراق مزارعه (مالك)
دارندگان اوراق مزارعه در واقع، مالكانِ مشاع زمین‌هایی هستند كه ناشر اوراق به وكالت از طرف آنان به مزارعه واگذارده است، دارندگان اوراق میتوانند اوراق مزارعه را نگهدارند و به صورت مرتب از درآمد آنها استفاده كنند همان طور كه میتوانند در مواقع نياز به نقدينگي، آنها را كه سند مالكيت دارايي حقيقي است به ديگري بفروشند، خريداران اوراق، مالكان جديد دارایی‌های به مزارعه داده شده خواهند بود.
- زارع (استفاده كننده از زمين كشاورزي)
ركن چهارم معامله كساني هستند كه در جايگاه زارع از زمین‌های كشاورزي استفاده می‌کنند و طبق قرارداد مزارعه متعهد هستند در برابر اين استفاده، سهمي از محصول را بپردازند.
- فروشنده دارايي
هر شخص حقوقي است كه به فروش زمین‌های كشاورزي اقدام ميكند، در برخي موارد فروشنده و باني يكي هستند.
- دارايي
هر نوع زميني است كه بتواند موضوع قرارداد مزارعه قرار گيرد و در اصطلاح زمين مزارعه ناميده می‌شود.
- امين
شخص حقوقي كه حافظ منافع سرمايه گذاران(صاحبان اوراق ) است و وظيفه بررسي وثیقه‌ها و ضمانت‌های لازم جهت انتشار او راق را بر عهده داشته و بر كل فرايند اوراق مزارعه نظارت كامل دارد .هم چنين تمام مبادله‌های مالي از طريق امين صورت خواهد گرفت.
- مؤسسه رتبه بندي اعتباري
مؤسسه اي است كه به رتبه بندي اعتباري مؤسسه مالي و اوراق مزارعه اقدام كرده و مجوز فعاليت از سازمان بورس و اوراق بهادار را دارد.
روش كار در اوراق مزارعه
روش كار به اين صورت است كه يك شخصيت حقوقي مانند وزارت كشاورزي يا بانك كشاورزي يا مؤسسه خصوصي فعال در بخش كشاورزي با مطالعه‌های اوليه و شناسايي اراضي مناسب زراعت، به تأسيس مؤسسه مالي خاص اقدام می‌کند سپس آن مؤسسه با گرفتن مجوزهاي لازم (انتشار اميدنامه كه شامل مختصات فني و اقتصادي طرح است و تاييد آن به وسيله مؤسسه اعتبارسنجي و مؤسسه امين كه مورد تأييد سازمان بورس و اوراق بهادار هستند و موافقت سازمان بورس مبني بر انتشار اوراق را دارند(، متناسب با قيمت خريد و آماده سازي آن اراضي، اوراق مزارعه را منتشر و به وسيله بانك سرمايه گذاري در اختيار متقاضيان می‌گذارد، آن گاه با وجه‌های حاصل از واگذاري اوراق، آن اراضي را خريداري و براي زراعت آماده می‌کند، سپس اراضي را به قرارداد مزارعه به كشاورزان بدون زمين واميگذارد تا روي آن زراعت كنند و در پايان سال زراعي، محصول به دست آمده را طبق قرارداد تقسيم كنند، مؤسسه مالي بعد از تحويل گرفتن سهم صاحبان اوراق از محصول، آنها را در بازار می‌فروشد و سود حاصله را بين صاحبان اوراق تقسيم می‌کند، اين رويه تا زماني كه مؤسسه مالي منحل نشده، همه ساله تكرار می‌شود.
بازده اوراق مزارعه
سود اوراق مزارعه به طور معمول به دورة زراعي بستگي داشته و در اكثر محصول‌ها سالانه است، مقدار سود نيز به عامل‌های فراواني چون ميزان توليد، قيمت فروش و هزینه‌های توليد، بستگي دارد و به طور معمول متغير است به اين معنا كه مؤسسه ناشر گرچه برحسب سال‌های گذشته و پيش بيني وضعيت آينده می‌تواند دامنه تغييرهاي سود اوراق را برآورد كند، اما سود واقعي در پايان سال مالي مشخص می‌شود. به اين بيان كه مؤسسه مالي فعال در بخش كشاورزي می‌تواند با بهره گيري از شیوه‌های مديريت ريسك، مانند توزيع متناسب سرمایه‌ها در عرصه‌های گوناگون زراعي، بيمه كردن محصول‌ها در مقابل حوادث غيرمترقبه و پيش فروش بخشي از محصول آينده يا انجام معامله‌های اختيار فروش، قسمت مهم نوسان‌ها را تعديل كند و سود باثباتي را براي صاحبان اوراق تأمين كند اما با همه اين تدبيرها مقدار سود متغير بوده در پايان سال مالي مشخص می‌شود. در پايان هر سال زراعي، مؤسسه مالي سهم محصول صاحبان اوراق را تحويل گرفته بعد از فروش، حق الوكاله خود و ديگر هزینه‌های مربوطه را كسر كرده باقيمانده را از راه بانک‌های سرمايه گذاري به صاحبان اوراق می‌پردازد.
صكوك مساقات
اوراق مساقات سند مالكيت مشاع دارندگان اوراق بر باغ يا باغ‌های معين است كه به قرارداد مساقات جهت باغداري واگذار شده است.
عنصرهاي اصلي اوراق مساقات
عنصرهاي اصلي معامله‌های مرتبط با اوراق مساقات مانند عنصرهاي تشكيل دهنده اوراق مزارعه هستند، در اين اوراق نيز افزون بر سازمان بورس و اوراق بهادار كه مجوز مؤسسه‌های مرتبط با انتشار اوراق مساقات را صادر می‌کند و در اثناي كار نيز بر عملكرد آن مؤسسه‌ها نظارت دارد، باني (سفارش دهنده)، ناشر اوراق مساقات (وكيل)، دارنده اوراق مساقات، باغبان (استفاده كننده از باغ)، فروشنده دارايي، دارايي (باغ)، مؤسسه امين و مؤسسه رتبه بندي اعتباري به صورت اركان اصلي اوراق مساقات شمرده می‌شوند.
روش كار در اوراق مساقات
روش كار در اين اوراق شباهت فراواني به اوراق مزارعه دارد، در اين اوراق نيز يك شخصيت حقوقي فعال در بخش كشاورزي با مطالعه‌های اوليه و شناسايي اراضي مناسب باغداري، به تأسيس مؤسسه مالي خاص اقدام می‌کند سپس آن مؤسسه با گرفتن مجوزهاي لازم) انتشار اميدنامه كه شامل مختصات فني و اقتصادي طرح است و تاييد آن به وسيله مؤسسه اعتبارسنجي و مؤسسه امين كه مورد تاييد سازمان بورس و اوراق بهادار هستند و موافقت سازمان بورس مبني بر انتشار اوراق(، متناسب با قيمت خريد و آماده سازي باغ، اوراق مساقات منتشر، و به وسيله بانك سرمايه گذاري در اختيار متقاضيان می‌گذارد، آن گاه با وجه‌های حاصل از واگذاري اوراق، آن اراضي را خريداري و براي باغداري آماده می‌کند، سپس باغ يا باغها را به قرارداد مساقات به باغبانان وامي گذارد تا روي آن كار كنند و در پايان، محصول به دست آمده را طبق قرارداد تقسيم كنند، مؤسسه مالي بعد از تحويل گرفتن سهم صاحبان اوراق از محصول، آنها را در بازار می‌فروشد و سود حاصله را بين صاحبان اوراق تقسيم می‌کند، اين رويه تا زماني كه مؤسسه مالي منحل نشده، همه ساله تكرار می‌شود.
بازده اوراق مساقات
سود اوراق مساقات به طور متعارف سالانه است و به عامل‌های فراواني چون ميزان توليد، قيمت محصول و هزينه توليد بستگي دارد، بنابراين ناشر اوراق گرچه می‌تواند بر حسب تجربه‌های ساليان پيش و پيش بيني آينده، دامنه سود انتظاري را تخمين زد، اما سود واقعي در پايان سال مالي مشخص می‌شود. در اين اوراق نيز مؤسسه مالي می‌تواند با انجام تدبيرهاي لازم بخشي از مخاطرات و ریسک‌ها را پوشش داده و سود به نسبت باثباتي را براي صاحبان اوراق بپردازد.
انواع اوراق مساقات
- اوراق مساقات خاص
در اين نوع، مؤسسه مالي طرح باغداري معيني را انتخاب و هزینه‌های لازم براي تملك و آماده سازي را محاسبه و با كسب مجوزهاي لازم، اوراق مساقات خاص منتشر می‌کند، سپس با واگذاري اوراق از راه بانك سرمايه گذاري وجه‌های سرمايه گذاران را جذب كرده باغ موردنظر را خريداري و آماده می‌کند، آن گاه به قرارداد مساقات، به باغبا نان واميگذارد و با آنان در محصول شريك می‌شود و در پايان، سهم صاحبان اوراق از محصول را دريافت كرده به فروش می‌رساند و بعد از كسر حق الوكاله باقيمانده آن را به صورت سود اوراق از راه بانك سرمايه گذاري به صاحبان اوراق می‌پردازد.
- اوراق مساقات عام با سررسيد معين
در اين نوع، مؤسسه مالي ناشر اوراق، با گرفتن مجوزهاي لازم (انتشار اميدنامه معتبر)، به انتشار اوراق بهادار مساقات عام با سررسيد معين اقدام می‌کند، سپس با واگذاري آنها به وسيله بانك سرمايه گذاري به سرمايه گذاران، وجه‌های نقد را جمع آوري كرده، اراضي قابل تبديل به باغها را خريداري و آماده سازي می‌کند، آن گاه با رعايت سررسيد اوراق، آنها را به باغ‌های كوچك تقسيم كرده به صورت قرارداد مساقات عادي يا مساقات به شرط تمليك در اختيار باغداران قرار می‌دهد. در مساقات عادي پس از پايان قرارداد، باغ را تحويل گرفته به فروش می‌رساند و در مساقات به شرط تمليك مطابق شرط، باغ را به ملكيت باغبان در می‌آورد.
- اوراق مساقات عام بدون سررسيد
در اين نوع، مؤسسه مالي ناشر اوراق، با گرفتن مجوزهاي لازم، اوراق بهادار مساقات عام بدون سررسيد منتشر می‌کند، سپس با واگذاري آنها به سرمايه گذاران، وجه‌های نقد آنان را جمع آوري كرده، به صورت پيوسته اراضي قابل تبديل به باغ را خريداري و آماده سازي می‌کند سپس به با غ هاي كوچك تقسيم كرده به صورت قرارداد مساقات عادي يا مساقات به شرط تمليك در اختيار باغداران می‌گذارد. در مساقات‌های عادي پس از پايان قرارداد باغها را تحويل گرفته به فروش می‌رساند و در مساقات‌های به شرط تمليك مطابق شرط، آنها را به ملكيت باغبانان در می‌آورد.
بررسي اقتصادي اوراق مزارعه و مساقات
ابزارهاي ما لي زمانی میتوانند در بازار ما لي نقش آفرين بوده و بر اي خود جای باز كنند كه از جهت معيارهاي اقتصاد خرد و كلان قابل توجيه باشند، معيارهاي اقتصاد خرد از اين جهت لازم است كه خريداران اوراق، تمايل به خريد داشته باشند تا در بازار، تقاضا براي اوراق شكل گيرد، و معيارهاي اقتصاد كلان نيز از اين جهت لازم است كه دولت و نهادهاي وابسته به دولت متناسب با مصالح جامعه از ابزارها حمايت كنند. در اين قسمت اوراق مزارعه و مساقات را از جهت مهم‌ترین معيارهاي اقتصاد خرد يعني؛ تناسب با هدف‌ها و انگیزه‌های مشتريان، ميزان نقدشوندگي اوراق، درجه كارايي و مهم‌ترین معيارهاي اقتصاد كلان يعني؛ اثرگذاري روي رشد و توسعه اقتصادي و عدالت توزيعي، قابليت براي سياست مالي و پولي بررسي می‌کنیم:
- اوراق مزارعه و مساقات از صنف ابزارهاي مالي انتفاعي هستند و ميزان بازدهي آنها نيز به عا مل‌های فراواني چون قيمت اراضي زراعي و باغها، قيمت محصول‌های كشاورزي، مقدار توليد و هزینه‌های توليد و هزینه‌های ناشي از حوادث غيرمترقبه بستگي دارد، بنابراين بازده اوراق متغير بوده و در پايان دوره مالي قطعي می‌شود، در نتيجه اين اوراق براي كساني كه در برابر انتظار سود بالاتر حاضر به پذيرش ريسك هستند مناسب است؛
- می‌توان با مديريت ريسك؛ توزيع منابع در عرصه‌های گوناگون زراعي و باغداري، بيمه كردن محصول‌ها در مقابل حوادث غيرمترقبه، پيش فروش بخشي از محصول‌ها يا استفاده از ابزارهاي مالي بازارهاي مشتقه چون حق اختيار معامله و انعقاد قراردادهاي مزارعه و مساقات به صورت به شرط تمليك، بخشي از نوسان‌های درآمدي را تعديل كرده به بازده به طور تقريبي باثباتي دست يافت؛
- با توجه به بازار ثانوي اوراق مزارعه و مساقات، اين اوراق قدرت نقدشوندگي به نسبت بالايي خواهند داشت، البته به جهت متغيربودن سود آنها، مشتريان اوراق در افراد ريسك پذير منحصر خواهد بود، در نتيجه درجة نقدينگي اين اوراق كمتر از اوراق بهادار با بازدهي معين و بيشتر از اوراق سهام خواهد بود چون خريدار اوراق مزارعه و مساقات، دست كم انتظار دارد ارزش واقعي سرمایه‌اش در وضعيت تورمي محفوظ بماند و اين انتظار تاحدودي برآورده می‌شود چون ارزش اسمي اراضي و باغها در وضعيت تورمي افزايش می‌یابد؛
- در صورت وجود مؤسسه‌های متعدد و متنوع ناشر اوراق مزارعه و مساقات و تشكيل بازار اولي و ثانوي فعال، انتظار می‌رود اين اوراق به سمت كارايي بالاتر حركت كنند؛
- با توجه به ماهيت و قلمرو اوراق مزارعه و مساقات، گسترش اين اوراق باعث گسترش سرمايه گذاري در بخش كشاورزي شده، اشتغال و رشد توليد در اين بخش را به ارمغان می‌آورد؛
- اوراق مزارعه و مساقات از چند جهت به عدالت اقتصادي در سطح جامعه كمك می‌کنند، اولاً باعث افزایش اشتغال و بهره وري در بخش كشاورزي می‌شوند كه به طور معمول مرتبط با بخش متوسط و پايين جامعه است، ثانياً ماهيت توزيعي قراردادهاي مزارعه و مساقات باعث توزيع ريسك فعاليت بخش كشاورزي بين كشاورزان و باغبانان و صاحبان اوراق می‌شود كه در بلندمدت باعث عادلانه شدن درآمدها می‌شود؛
- دولت می‌تواند مالكيت بخشي از اراضي قابل زراعت و باغداري خود را از راه اوراق مزارعه و مساقات به مردم واگذارد سپس آن اراضي را از راه قراردادهاي مزارعه و مساقات در اختيار كشاورزان و باغداران بگذارد، اين ابزارها وسيلة خيلي مناسبي براي دولت در ادارة يك پارچة اراضي و باغها و برنامه ريزي كشت محصول‌های استراتژيك است .براي مثال، وزارت كشاورزي با سرمايه گذاري اوليه می‌تواند اراضي قابل توجهي را با كاربري مشخص آماده زراعت كرده از راه اوراق مزارعه مالكيت آنها را به دارندگان وجه‌ها واگذارد، آن گاه اراضي را از راه قرارداد مزارعه در اختيار كشاورزان بگذارد و با آنان شرط كند كه فقط براي كشت محصول خاصي با روش خاص و … به كار گيرند، از اين راه وزارت كشاورزي يا هر مؤسسه وابسته به دولت می‌تواند برنامه‌های زراعي خود را با منابع بخش خصوصي و با مديريت و تصدي بخش خصوصي پيش ببرد همين روش را می‌تواند درباره باغها و محصول‌های باغي استراتژيك داشته باشد؛
- بانك مركزي می‌تواند در مواقع نياز به سياست پولي انبساطي، بخشي از اوراق مزارعه و مساقات را از بازار ثانوي خريداري و حجم پول جامعه را افزايش دهد همان طور كه می‌تواند در صورت نياز به سياست انقباض پولي، با فروش اوراق مزارعه و مساقات، نقدينگي جامعه را كنترل كند.
صكوك مرابحه
اوراق مرابحه اوراق بهاداري است كه حكايت از بدهي ناشي از بيع مرابحه می‌کند و دارنده‌ی ورق مالك و طلبكار آن دين است.
انواع اوراق مرابحه
براي اوراق مرابحه انواع مختلفي پيشنهاد و برخي به مرحله اجرا گذاشته شده است، مهم‌ترین آنها عبارتند از:
1) اوراق بدهي دولت (اوراق خريد دولت)
2) اوراق مرابحه بازخريد دارایی‌ها
3) اوراق مرابحه مؤسسات مالي (شرکت‌های به منظور خاص).
قلمرو اوراق مرابحه
با توجه به انواع اوراق مرابحه می‌توان قلمرو وسيعي براي اوراق مرابحه در نظر گرفت كه برخي از آنها عبارتند از:
1) تأمين مالي خانوارها و مصرف كنندگان جهت خريد كالاهاي مصرفي .
2) تأمين مالي بنگاه‌های توليدي، بازرگاني و خدماتي جهت خريد ماشين آلات، بزار توليد، مواداوليه، مال التجاره و لوازم كار.
3) تأمين مالي دولت‌ها و مؤسسات وابسته به دولت جهت خريد كالاهاي مورد نياز.
4) تأمين نقدينگي مورد نياز دولت‌ها و بنگاه‌های اقتصادي از طريق اوراق بهادار بازخريد دارایی‌ها
فقه اوراق مرابحه
چنانچه گذشت بيع مرابحه از معاملات مجاز و مشروع نزد همه‌ی مسلمانان (شيعه و اهل سنت) است و هيچ اختلافي در آن وجود ندارد اما اوراق مرابحه مشتمل بر معاملات ديگري غير از بيع مرابحه هستند كه وقتي همه‌ی آنها را در نظر می‌گیریم از جهت فقهي نياز به تأمل دارند.
بازار اوليه و ثانويه نوع اول از اوراق مرابحه تركيبي از قراردادهاي بيع نقد، بيع نسيه و بيع دين (تنزيل) است به اين صورت كه يك مؤسسه مالي، كالاي مورد نياز دولت را به صورت نقد می‌خرد سپس آن را به صورت نسيه مدت دار به دولت می‌فروشد و در مقابل آن سند مالي (اوراق بهادار مرابحه) می‌گیرد سپس آن اوراق را در بازار ثانويه می‌فروشد (تنزيل می‌کند). عميليات فروش سند (تنزيل) ممكن است در بازار ثانويه چندين بار تكرار شود، از جهت فقهي قراردادهاي بيع نقد و بيع نسيه هيچ مشكلي ندارند اما قرار داد فروش سندمالي (اوراق) در بازار ثانوي محل بحث و اختلاف است.
در نوع دوم اوراق مرابحه، موسسه مالي، دارايي دولت يا يك بنگاه اقتصادي را به صورت نقد از او می‌خرد سپس به صورت نسيه به خود او می‌فروشد و در مقابل سند مالي (اوراق مرابحه) می‌گیرد و آن اوراق را در بازار ثانويه تنزيل می‌کند، در اين نوع علاوه بر بحث تنزيل، اصل خريد و فروش نقد و نسیه‌ی كالا در بازار اوليه نيز از نظر فقهي محل بحث و اختلاف است.
در نوع سوم، متقاضيان اوراق مرابحه، وجود خود را به عنوان وكالت در اختيارات مؤسسه مالي می‌گذارند و به او اجازه می‌دهند وجوه آنان را به صورت مشاع در خريد و فروش مرابحه اي به كار گيرد مؤسسه به عنوان وكيل با منابع آنان، كالاهاي مورد نياز دولت، بنگاه‌ها و خانوارها را به صورت نقد خريده و به صورت نسيه می‌فروشد و در سرسيدهاي مقرر به عنوان وكيل، مطالبات صاحبان اوراق را وصول می‌کند، هر يك از صاحبان اوراق میتوانند سهم خودشان از دارايي شركت را هر زمان كه بخواهند به صورت به صورت نقد و نسيه به ديگري بفروشد.
صكوك منافع
ورق منفعت سند مالي بهاداري است كه نشان دهنده‌ی مالكيت دارنده آن بر مقدار معين خدمات يا منافع آينده از يك دارايي بادوام كه در ازای پرداخت مبلغ معيني به وي منتقل شده است؛ مانند گواهي حق اقامت در هتلي معين براي روزي معلوم و غيره.
صكوك سلف
سلف يا سلم از اقسام بيع و عكس نسيه است. طبق تعريف فقيهان، مبيع در سلف، كلي در ذمه است كه برابر مال نقد و براي سررسيد معيني فروخته می‌شود.
شرايط سلف
در صحت سلف شرايطي معتبر است:
1) كالايي كه فروخته می‌شود بايد جنس آن و نيز وصف‌هایی كه در ثمن و رغبت مشتري اثر دارد، معين شود تا هيچ گونه غرر و ابهامي در كار نبوده باشد.
2) ثمن نقد بوده و در مجلس عقد و پيش از جدا شدن فروشنده و مشتري از يك ديگر تحويل فروشنده شود. هرگاه مقداري از ثمن پرداخت شود معامله فقط نسبت به آن مقدار صحيح است.
3) مقدار كالا با كيل، وزن يا شمارش مشخص می‌شود.
4) سررسيد تحويل كالا معين شود. اين شرط نيز مقتضي نفي غرر است و افزودن بر روابط شرط سابق است.
5) امكان تحويل كالا در سررسيد و در محل تحويل آن، وجود داشته باشد. به عبارت ديگر، قدرت بر تحويل كالا داشته باشد. اين هم شرايط عمومي بيع است.
6) فروش مبيع سلف پيش از سررسيد ممنوع است.
7) معامله به ربا نيانجامد.
صكوك جعاله
جعاله در لغت به معناي «وعده دادن به مال براي كسي كه به عمل معيني قيام كند » است. فرهنگ فارسي عميد جعاله را اين چنين تعريف كرده است :«پاداشي كه براي عامل عمل قرار دهند».اوراق جعاله، اوراق مالكيت مشاع دارايي (كار يا خدمتي) است كه بر اساس قرارداد جعاله تعهد انجام و تحويل آن شده است. بعد از پايان عمل (موضوع قرارداد جعاله)، صاحبان اوراق، مالك مشاع نتيجه عمل خواهند بود. نتيجه عمل ممكن است خدمت يا دارايي فيزيكي باشد.
صكوك استصناع
استصناع در لغت از ماده صنع و بر وزن استفعال به معناي طلب احداث يا انجام كاري است. ابن منظور در لسان العرب ذيل ماده صنع می‌گوید :در اصطلاح، معاني گوناگوني براي آن ذكر شده است. برخي استصناع را توافق با صاحبان صنايع براي ساختن شيء معين دانسته و برخي به جاي كلمه استصناع از عقد استصناع سخن به ميان آورده و گفته‌اند: مراد از عقد استصناع يا قرارداد سفارش ساخت اين است كه كسي به نزد صنعتگر بيايد و از او بخواهد كه تعدادي از كالاهايي را كه می‌سازد، به ملكيت او در آورد. در عين حال، قراردادي ميان اين دو به امضا می‌رسد كه صاحب صنعت تعداد مورد توافق را براي وي بسازد و قيمت آن را دريافت دارد، زرقا نيز در تعريف استصناع گفته است:
استصناع خريد چيزي است به قيمت معين كه طبق ویژگی‌های مورد توافق در زمان آينده ساخته يا احداث می‌شود، به بيان ديگر، موضوعي كه عقد استصناع درباره آن منعقد می‌شود .غالباً در زمان عقد موجود نيست؛ ولي توسط سازنده يا پيمانكار در آينده ساخته می‌شود. گرچه در تعاريف پيشين برخي كلمات وجود دارد كه قلمرو استصناع را محدود می‌کند، به نظر می‌رسد برخي قيدها، قيدهاي مصاديق است و ماهيت استصناع فراتر از آن ذكر شده است؛ ولي در ماهيت ” صاحبان صنايع” قرار دارد. در تعريف اول، توافق با استصناع مطمئناً اين قيد نيست. اين قرارداد می‌تواند با صاحبان صنايع يا واسطه‌هایی كه با صاحبان صنايع در ارتباطند منعقد شود. همچنين می‌توان گفت مقصود از شي ء فقط كالا نيست و خدمت هم می‌تواند مورد عقد استصناع قرار گيرد .با اين نگاه می‌توان پروژه تحقيقاتي و مطالعاتي كه كار خدماتي و توليد كالا به معناي اقتصادي آن است نيز در قالب اين عقد قابل توافق باشد.همچنين می‌توان عقد استصناع را از حالت قرارداد بين دو طرف حقيقي درآورد و طرفين قرارداد را اعم از افراد حقيقي و حقوقي قلمداد كرد. با توجه به ملاحظات پيشين، استصناع را به صورت ذيل می‌توان تعريف كرد: استصناع يا قرارداد سفارش ساخت، قراردادي بين دو شخص حقیقی‌ای يا حقوقي مبني بر توليد كالايي خاص يا احداث طرح ويژه است كه در آينده ساخته و قيمت آن نيز در زمان يا زمان‌های توافق شده به صورت نقد يا اقساط پرداخت شود.
با توجه به اين تعريف، دامنه عقد استصناع بسيار گسترده خواهد بود و شامل سفارش ساخت كالاهاي بي شمار نظير فرش، خانه، خودرو، كشتي، هواپيما و طرح‌ها و سفارش احداث شرکت‌های كوچك و بزرگ و حتي احداث شهرک‌ها و مجموعه‌های بزرگ صنعتي و طراحي يك پروژه يا اصلاح ساختار يك تشكيلات و … می‌شود.عقد استصناع عقد مستحدث و جديدي نيست؛ بلكه از گذشته‌های دور اين عقد مطرح بود و فقهیان بزرگوار بعضي از احكام فقهي آن را نيز مطرح کرده‌اند.
صکوک مشارکت
یکی از مهم‌ترین انواع صکوک معرفی شده “صکوک مشارکت” می‌باشد. “صکوک مشارکت” در حقیقت اوراق بهاداری است که دارنده آن به صورت مشاع، مالک بخشی از منافعی است که ناشی از اجرای یک طرح یا پروژه سرمایه گذاری است. مدت قرارداد مشارکت مشخص است و می‌توان سود اوراق را در ابتدای دوره، انتهای دوره، با سررسیدهای ماهانه، فصلی یا سالانه پرداخت کرد. از آنجا که صکوک مشارکت اوراق بهاداری است که بیانگر مالکیت مشاع فرد است، می‌توان آن را در بازار ثانویه و به قیمتی که توسط عوامل بازار تعیین می‌شود، معامله کرد. این نوع صکوک نیز همانند برخی از ابزارهای مالی در برخی از کشورهای اسلامی به مرحله اجرا رسیده و چند سالی است مورد استفاده قرار می‌گیرد. ایران و سودان از پیشگامان انتشار اینگونه اوراق بوده‌اند. در ایران، قانون حاکم بر این اوراق قانون اوراق مشارکت مصوب 1376 می‌باشد. ماده 2 قانون اوراق مشارکت این اوراق را به صورت زیر تعریف نموده است:
“اوراق مشارکت (صکوک مشارکت) اوراق بهادار با نام یا بینامی است که به قیمت اسمی مشخص برای مدت معین منتشر می‌شود و به سرمایه گذارانی که قصد مشارکت در طرح‌های سودآور تولیدی، ساختمانی و خدماتی را دارند واگذار می‌گردد. دارندگان این اوراق به نسبت قیمت اسمی و مدت زمان مشارکت، در سود حاصل از اجرای طرح مربوط شریک خواهند بود”. همچنین استاندارد شماره 18 حسابداري و حسابرسي موسسات مالي اسلامي، صکوک مشارکت را بدین صورت تعریف نموده است:
“صکوک مشارکت، اسناد و گواهی‌های دارای ارزش یکسان هستند که بر اساس عقد مشارکت ایجاد شده‌اند و در آن یکی از طرفین یا شخص ثالثی مدیریت عملیات را بر عهده می‌گیرد”. در اوراق مشارکت، ناشر بخشی از سرمایه مورد نیاز را خود تهیه نموده و بخش دیگر را از طریق انتشار اوراق مشارکت تأمین می‌کند. در واقع دارندگان اوراق مشارکت به صورت مشاع و به تناسب سرمایه آورده شده با ناشر در یک فعالیت اقتصادی وارد شده و در سود حاصل نیز شریک می‌شوند. دارندگان صکوک به میزان سهم خود از مشارکت، مالک طرح یا دارایی‌های آن می‌شوند. از آنجا که امکان عملی جهت مدیریت پروژه یا طرح توسط دارندگان اوراق وجود ندارد لذا ناشر یا هر شخص دیگری که وی معرفی نماید به عنوان وکیل صاحبان اوراق مشارکت مدیریت طرح را بر عهده خواهد داشت.
منبع
احمری، فاطمه(1392)، ازریابی میزان آشنایی موسسات پولی و مالی با صکوک و کاربرد آن در استان آدربایجان غربی، پایان نامه کارشناسی ارشد مدیریت مالی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مهاباد.
از فروشگاه بوبوک دیدن نمایید
دیدگاهی بنویسید