سرمايه اجتماعي چیست؟

امروزه يكي از مهم ترين مباحث مورد توجه انديشمندان كه مي توانند مستقيم و غير مستقيم بر هويت اجتماعي افراد جامعه تاثير گذار باشد و همچنين از آن تاثير پذيرد سرمايه اجتماعي است. سرمايه اجتماعي، مجموعه اي از منابع و ذخاير ارزشمندي است كه به صورت ذاتي و نهفته در روابط اجتماعي گروه هاي نخستين، ثانوي و سازمان اجتماعي جامعه (نهادهاي رسمي و غير رسمي) وجود دارد. برخي از اين ذخاير ارزشمند كه گاه از آن به ارزش هاي اجتماعي نيز ياد مي كنند عبارت است از صداقت، حسن تفاهم، سلامت نفس، همدردي،‌دوستي، ‌همبستگي،‌فداكاري و …

سرمايه اجتماعي از طريق اين منابع، كنش هاي كنش گران را در سطح خرد، مياني و كلان، جامعه تسهيل، تسريع و كم هزينه و مطمئن مي سازد و آنان را در رسيدن به اهداف مشترك اجتماعي كمك مي كند. در برخورد با مفهوم سرمايه اجتماعي با توجه به اينكه در رشته ها و حوزه هاي مختلف،‌مطالعاتي انجام شده است. با مفهوم واحد و مشخص روبرو نيستيم. يكي از مشكلاتي كه دانشمندان علوم مديريت و سرمايه اجتماعي با آن مواجه مي باشند ارائه تعريفي جامع از سرمايه اجتماعي است. تعريف رابرت پوتنام در علوم سياسي، جيمز كلمن در علوم اجتماعي فرانسيس فوكوياما در تاريخ اقتصادي – اجتماعي و تحقيقات بانك جهاني از جمله نخستين اقدامات در اين زمينه بوده است اين واژه توسط اكثر نويسندگان به عنوان شبكه ها، هنجارها، ‌اعتماد و راهي كه جوامع مي توانند از طريق آن اهداف جمعي را به صورتي كارآتر انجام دهند، تعريف شده است.

سرمايه اجتماعي از حوزه هاي نسبتا نو پديد در مطالعات ميان رشته اي است كه محققان مختلف در زمينه اقتصادي جامعه شناسي، علوم سياسي، ‌مديريت و سياست گذاري به كار برده اند.سرمايه اجتماعي به طور كلي به شبكه هاي رسمي و غير رسمي اطلاق مي شود كه افراد را قادر به استفاده، از منابع و دستيابي به اهداف مي نمايد اصطلاح سرمايه اجتماعي قبل از سال 1916 در مقاله اي هانيفان از دانشگاه ويرجيناي غربي مطرح شد. اما نخستين بار در اثر کلاسيك جين جاكوبز ،‌مرگ و زندگي شهرهاي بزرگ آمريكايي براي تاكيد بر ارزش جمعي پيوندهاي دوستانه غير رسمي در كلان شهرهاي جديد از مفهوم سرمايه اجتماعي استفاده كرده وي توضيح داده است كه شبكه هاي اجتماعي فشرده در محدوده هاي قديمي و مختلف شهري، صورتي از سرمايه اجتماعي را تشكيل مي دهند كه با حفظ نظافت، عدم وجود جرم و جنايت خياباني و ديگر تصميمات در مورد بهبود كيفيت زندگي، در مقايسه با عوامل و نهادهاي رسمي مانند نيروي حفاظتي پليس و نيروهاي انتظامي، مسئوليت بيشتري از خود نشان مي دهند.

در دهه 1970 گلن لوری  – اقتصاددان براي مشخص نمودن دلايل عدم دسترسي آمريكايي هاي آفريقايي تبار به پيوندهاي اجتماع وسيع، به منزله يكي از موذيانه ترين ميراث هاي برده داري و تبعيض نژادي از اين اصطلاح بهره برد. اين اصطلاح در دهه 1980 توسط جميزكلمن جامعه شناسي آمريكايي در معناي وسيع تري مورد استفاده قرار گرفت و رابرت پوتنام3، دانشمند علوم سياسي نفر دومي بود كه بحثي قوي، و پرشوري را در مورد سرمايه اجتماعي و جامعه مدني در ايتاليا و ايالات متحده بر انگيخت پیر بورديو ،‌جامعه شناسي فرانسوي نظريه بسط يافته هایي از سرمايه اجتماعي مطرح مي كند. از نظر بورديو سرمايه اجتماعي هم زمان، هم مربوط به علم اقتصاد است و هم مجموعه اي از روابط مبتني بر قدرت كه قلمروها و تعاملات اجتماعي مختلفي را بوجود مي آورد. اما تئوري سرمايه اجتماعي بيش از هر چيز وام دار كارهاي پژوهش رابرت پاتنام است.

سرمايه اجتماعي چنان كه از اين عنوان بر مي آيد از پيوند دو مفهوم سرمايه و اجتماعي ساخته شده است و از جمله مفاهيم جديد، سخت و پيچيده جامعه شناسي است. كلمه اجتماعي در عنوان سرمايه اجتماعي دلالت مي كند. با اينكه اين منابع خود،‌دارايي هاي شخص محسوب نمي شوند،‌هيچ فردي به تنهايي مالك آنها نيست و اين منابع در دل شبكه هاي ارتباطي قرار مي گيرند. واژه سرمايه دلالت مي كند بر اينكه سرمايه اجتماعي همانند سرمايه انساني يا سرمايه اقتصادي ماهيتي زاينده و مولد دارد. يعني ما را قادر مي سازد كه ارزش ايجاد كنيم. كارها را انجام مي دهيم به اهداف مان دست يابيم. ما محدويت هايمان را در زندگي به اتمام برسانيم و به محله خويش به دنيايي ياري رسانيم كه در آن زندگي مي كنيم

سرمايه اجتماعي زماني بوجود مي آيد كه روابط ميان افراد به شيوه اي دگرگون شود كه كنش را تسهيل مي كند سرمايه اجتماعي منبع مهمي براي افراد است و مي توانند بر توانايي كنش آنها و كيفيت مشهور زندگي شان بسيار تاثير گذارد. دفتر آمارهاي بين المللي اين تعريف سازمان همكاري و توسعه اقتصادي را مي پذيرد كه: سرمايه اجتماعي شبكه هاي همكاري با هنجارها و ارزش هاي تسهيم شده است و درك اين كه باعث تسهيل همكاري در داخل گروه مي شود اهميت دارد.سرمايه اجتماعي را مي توان حاصل روابط در جامعه دانست و آن را به مجموع منابعي كه در ذات روابط سازمان اجتماعي به وجود مي آيند و زندگي اجتماعي را مطلوب مي سازد اطلاق نمود.

پروتز ، سرمايه اجتماعي را به عنوان توانايي كنش گران براي به دست آوردن و حفظ كردن منابع، بر اثر عضويت در شبكه هاي اجتماعي تعريف مي كند. وي بيشتر بر ورابط و شبكه هاي اجتماعي در تحليل سرمايه اجتماعي تمركز دارد.ولكاك ، سرمايه اجتماعي را اطلاعات، ‌اعتماد و هنجارهاي عمل متقابل كه جزء جدايي ناپذير شبكه هاي اجتماعي خرد هستند تعريف مي كند.به تعبير بولن و اونيكس ، سرمايه اجتماعي ماده خام جامعه مدني است كه ازبين هزاران كنش متقابل روزانه مردم به وجود مي آيد و يك پديده از پايين به بالا كه با شكل گيري پيوندها و شبكه اجتماعي افراد بر مبناي اصول اعتماد، عمل متقابل و هنجارهاي كنش به وجود مي آيد.

سرمایه: اصطلاح سرمایه به ثروت انباشته، به خصوص آنچه برای تولید ثروت بیشتر به کار می رود اطلاق می شود. سرمایه، موجود پول، متعلق به یک فرد و یا موسسه است که ممکن است برای کسب درآمد و نه به قصد استهلاک آن، سرمایه گذاری شود. سرمایه ثروتی است مولد، یا منبعی که شخص می تواند جهت ایجاد درآمد یا منابع اضافی دیگر به کار برد.

بوردیو سرمایه را کار انباشته تعریف می کند. به اعتقاد البرو اندیشه ای که درپی مفهوم اصلی سرمایه هست. حتی در معنای مالی اولیه اش، مفهوم ارزشی است که امکان دارد اساس ارزش های آینده باشد .  درک بوردیو از سرمایه وسیع تر از معنای پولی سرمایه در اقتصاد است. سرمایه یک منبع عام است که می تواند شکل پولی و غیر پولی و همچنین ملموس و غیر ملموس به خود گیرد. بنابراین به نظر بوردیو، سرمایه هر منبعی است که در عرصه خاص اثر بگذارد، و به فرد امکان دهد که سود خاص را از طریق مشارکت در رقابت به دست آورد.

وقتی واژه سرمایه را در  عرصه های دیگر بکار می بریم چیزی دیر پای یا ماندگار را می رساند. واژه سرمایه همچنین رساننده چیزی است، که هویت خود را حتی پس از استفاده مکرر حفظ می کند چیزی است که می توان بارها به کارش برد،نابودش کردو به دست آورد و یا بهبود بخشیدپرسش هایی که طبیعتا درباره سایر اشکال سرمایه پیش می آید عبارتند از اینکه: چه خدماتی از طریق سرمایه حاصل می شود؟ چه کسی سرمایه را کنترل می کند، یا سرمایه کجا قرار می گیرد؟ به خدمات سرمایه چگونه اندازه گیری و ارزیابی می شود.

اجتماعی : ریشه شناسی کلمه اجتماعی به ما کمک می کند تامعنی سرمایه اجتماعی و تفاوت آن با انواع دیگر سرمایه را بهتر درک کنیم. واژه اجتماعی یکی از گسترده ترین و کلی ترین صفات زبان انگلیسی است که به چیز های متنوعی مانند انرژی ، بیماری ها، بازاریابی و مانند آن اشاره می کند. اسم این صفت، کلمه جامعه “sociol” است که از کلمه لاتین “socius” به معنای دوست یا رفیق مشتق شده است. چنین ریشه یا بی نشان می دهد که اساسا واژه اجتماعی(social) از پدیده دوستی ناشی شده است، و حاکی از دلبستگس شخص، همکاری ،یکپارچگی ،احترام متقابل و احساس منفعت مشترک است. بیکر اعتقاد دارد که کلمه اجتماعی در سرمایه اجتماعی نشان می دهد که منابع موجود درون شبکه های کسب و کار یا شبکه های فردی دارایی های شخص محسوب نمی شود و هیچ فردی به تنهایی مالک آنها نیست. این منابع در  دل شبکه های روابط قرار گرفته اند. اگر سرمایه انسانی آن چیزی باشد که انسان می داند (مجموع دانش، مهارت و تجارت) پس دسترسی به سرمایه اجتماعی، به کسانی که یک فرد می شناسد بستگی دارد، یعنی اندازه، کیفیت و تنوع شبکه های کسب و کار ارتباطی شخص انسان در آن موثر است، اما فراتر از آن سرمایه اجتماعی، به کسانی که انسان نمی شناسد نیز بستگی دارد، البته اگر بطور غیر مستقیم و به وسیله شبکه ها با آنها در ارتباط باشند. جامعه از روابطی تشکیل شد، که مردم بر اساس آن روزانه به فعالیت می پردازند بنابراین مردمان هر جامعه نرم ها ،ارزش ها و علایق خود را دارا هستند، مردم احتیاج فضایی دارند که در کنار یکدیگر قرار بگیرند، با هم رابطه داشته باشند و در مورد نرمها، ارزش ها و علایق خود به گفتگو بنشینند به این فضا سرمایه اجتماعی گفته می شود. سرمایه اجتماعی ابزاری است که به واسطه آن افراد یک جامعه باهم تعامل دارند.

سرمایه اجتماعی عبارت است از شبکه های اجتماعی، سامانه های روابط متقابل،مجموعه هنجار هاو یا سطوح اعتماد که ممکن است افراد و گروه ها از آن بهره مند باشند و یا منابعی که از این موارد ناشی می شود.مطرح ترین صاحب نظران این حوزه، پیر بوردیو، جمیز لکمن، رابرت پاتنام هر یک تعریف از این مفهوم ارائه داده اند. مفهوم نظریه سرمایه اجتماعی طی سالهای 1990 به این سو، بااقبال قابل توجه اندیشمندان و محققان رشته های علوم مواجه شده است. بنابر مطالعه اشام و دیگران ، طی سالهای 1990 به این سو، بیشترین ارجاع در مجلات معتبر موجود در بانک اطلاعاتی “Eonlit” مربوط به کلید واژه سرمایه اجتماعی بوده است. سرمایه اجتماعی مجموعه الگوی روابطی است که فرد درگیر به آنها دست می یابد، به عبارت دیگر مجموعه ای از ساز وکارهایی است که بر اساس آنها گروه ها به طور ضمن و پوشیده اعضای خود را وادار می کنند تا رفتار خاصی در پیش گیرند  سرمایه اجتماعی حاوی احساس تعلق به یک اجتماع تصور می شود، چنان که اندرسون آن را ملی گرایی توصیف می کند.

جدول : تعاریف و سطوح تحلیل مفهوم سرمایه اجتماعی

انواع سرمايه اجتماعي

فيلد متعقد است كه هر چه مردم بيشتري را بشناسيم و با آنان در بينش و نگاه مشترك باشيم در سرمايه اجتماعي ثروتمند تر خواهيم شد. از ديد بورديو، ميدان ها صحنه مبارزه اي براي مالكيت و باز آفريني و رسيدن به منابعي است كه مختص انها است. اين منابع كه بورديو آنها را سرمايه مي نامد مقولات وضعي قدرت اجتماعي خستند. اين منابع و سرمايه ها بي نظم و ترتيب و ناموزون در ميان مقام هاي گوناگون يك ميدان پخش مي شوند و شالوده مناسبات سلطه و فرمانبري و مبارزه با سلطه را در درون يك ميدان تشكيل مي دهند. كساني كه مقام هاي اجتماعي را در دست دارند كه مزيت دسترسي به منابع را در اختيارشان مي گذارد،‌مي توانند در ميدان سلطه يا بند و پاداش هايي را كه ميدان عرضه مي دارد به دست آورند. اشكال مختلف سرمايه در ادوار گذشته به ويژه در تاريخ تجارت وجود داشته است. با اين وجود طي گذر زمان اهميت نسبي هر يك از آنها تغيير پيدا نموده است. در گذشته ،‌سرمايه و كار به عنوان مهمترين عوامل محسوب مي شدند و چندين دهه در دنياي اقتصاد آزاد به عنوان عناصري كه بايد كسب و مديريت مي شدند در دهه 1900، سرمايه به معني منابع مالي مورد استفاده (هزينه) براي خريد زمين،‌و سايل توليد، ‌تجهيزات ،‌مواد خام و مواردي از اين قبيل بود. سرمايه به عنوان تجمع كالاهايي كه براي توليد ساير كالاها اختصاص داده شدو اندازه گيري مي شد،‌و سرمايه به شكلي كه بتوان آن را به صورت پولي در هر شكلي نگه داشت نسبتا كم بود و بازار اقتصاد آزاد اين را به مديريت ديكته مي كرد. كه سرمايه را سازمان دهي نمايد. زماني كه بازار هاي مالي رشد يافتند و استفاده جايگزين از سرمايه از سرمايه ابزار و غيره متمايز نمايد. با رشد اقتصاد  خدماتي،‌جايي كه نياز به داشتن زمين موجودي انبار و ابزار، درصد كمي از دارايي هايي سازمان را تشكيل مي دادند. اقتصاددانان و حسابداران مفهوم سرمايه انساني را معرفي نمودند،‌سرمايه انساني1،‌شكل ديگر سرمايه است، اين اصطلاح يك مفهوم اقتصادي است. ويژگي هاي كيفي انسان اعم آموزش ، ‌تخصص،‌مهارت، دانش، خلاقيت، نوآوري و غيره عموما نوعي سرمايه به شمار مي رود. به عبارت ديگر سرمايه انساني را مي توان ار مي توان ارتقاء و بهبود ظرفيت توليدي افراد جامعه ناميد. اصطالح سرمايه انساني مهمي را در استفاده اي كه قبلا از نيروي كار مي شد ايجاد نمود. سرمايه انساني به عنوان مزيتي براي تعقيب اهداف فردي در نظر گرفته شد. در نتيجه در سرمايه انساني سرمايه گذاري شده و نيروي كار مانند گذشته نگريسته نشد. بنابراين در يك تقسيم بندي مي توان گفت: سه شكل سنتي سرمايه در اقتصاد كنوني به مفاهيم عام پسندي همچون : سرمايه بازار، سرمايه فكري، و سرمايه دانش تبديل شده اند. سرمايه بازار، ارزشي است كه به يك شركت بر اساس سهم جاري و تعداد سهامداران سهم، نسبت داده مي شود. از زماني كه اقتصاد به تكنولوژي اطلاعات و كاركنان دانش و تسهيم عقايد و ايده ها وابسته تر شد دو شكل از سرمايه ظاهر شد كه متفاوت از سرمايه انساني هيتند،‌كه عبارتند از: سرمايه فكري و سرمايه دانش. اين دو شكل از سرمايه ظاهر شد كه متفاوت از سرمايه انساني هستند كه عبارتند از: سرمايه فكري و سرمايه دانش. اين دو نوع سرمايه قبلا وجود داشت ولي از آنها به عنوان سرمايه كسب و كار براي اندازه گيري و گزارش به سرمايه داران و ديگر ذينفعان ، استفاده نمي شد،‌تكنولوژي ها كسبي رايت ها، مزيت تجاري، حق اختراع ها سرمايه فكري بوده و كتاب ها، كتابخانه ها و ديگر مخازن سرمايه دانش محسوب مي شوند. امروزه اين اصطلاح ها رايج شده،‌زيرا استفاده از دانش براي اداره و مديريت كسب و كار توسعه يافته و مهارت فكري براي حل مشكلات كسب و كار افزايش يافته است.

نظريه هاي سرمايه اجتماعي

سرمايه اجتماعي ماهيتي چند بعدي دارد داراي كاربرد و سيع بوده و مي توان آن را در زمينه هاي مختلف مورد استفاده قرار دارد. برخي نويسندگان آن را مفهومي مي دانند كه براي بيشتر افراد معنا دار مي باشد. با وجود اين كه به نظر مي رسد سرمايه اجتماعي به طور كلي مورد قبول شده ولي سردرگمي هاي فراواني درباره معني و سنجش و تاثيرات آن وجود دارد. طبق نظر لوين و هیریچ سرمايه اجتماعي در اولين گام چرخه زندگيش وارد دارد. لذا رويكردهاي مختلفي ظهور مي كندكه در زير رويكردهاي تئوريكي اصلي در مورد سرمايه اجتماعي آورده شده است:رويكردي كه برگرفته شده از تئوري توسعه اقتصادي است ،  رويكرد مسئوليت اجتماعي و اصول اخلاقي ، ضوابط مديريت شركت ، رويكرد سرمايه فكري……

 جدول: رويكرد مختلف به سرمايه اجتماعي

سرمايه اجتماعي از ديدگاه کلمن

لكمن بر خلاف بورديو از واژه هاي متفاوتي براي تعريف سرمايه اجتماعي استفاده كرده است. وي مفهوم اجتماعي را از ابعاد گوناگون بررسي نموده است. لكمن براي تعريف سرمايه اجتماعي به نقش و كاركرد آن توجه كرده است و تعريفي كاركردي ، ماهوي از سرمايه اجتماعي ارائه داده است. لكمن متعقد است كه سرمايه اجتماعي با كاركدش تعريف مي شود؛ سرمايه اجتماعي شيئس واحد نيست بلكه انواع چيزهاي گوناگوني است كه دو ويژگي مشترك دارند: همه آنها جنبه اي از يك ساخت اجتماعي را شامل مي شوند؛ كنش هاي معين افرادي را كه درون ساخت هستند. تسهيل مي كنند.

از نظر کلمن، سرمايه اجتماعي مثل شكل هاي ديگر سرمايه مولد است و دست يابي به هدف هاي معيني را امكان پذير مي سازد كه در صورت عدم وجود سرمايه اجتماعي دست يافتش نخواهد بود. بطور كلي سرمايه اجتماعي مانند سرمايه فيزيكي و انساني قابل جايگزين كردن نيست، هر چند در برخي از فعاليت هاي آن را جايگزين نمود. شكل معيني از سرمايه اجتماعي كه در تسهيل كنش هاي خاصي ارزشمند است. ممكن است براي كنش هاي ديگر بي فايده يا حتي زيان بار باشد. بر خلاف بودريو كه سرمايه اقتصادي را به مشابه هدف نهايي در نظر مي گرفت،‌لكمن سرمايه انساني را هدف نمايي در نظر مي گيرد و سرمايه اجتماعي را چون ابزاي براي دستيابي به سرمايه انساني مد نظر قرار مي دهد.

سرمايه اجتماعي از ديدگاه پوتنام

پوتنام سرمايه اجتماعي را مجموعه مفاهيمي نظير اعتماد، هنجارها و شبكه ها مي داند كه موجب ايجاد ارتباطات و مشاركت بهينه اعضاي يك اجتماع شده و در نهايت منافع متقابل آنان را تامين خواهد كرد. از نظر وي اعتماد و ارتباط متقابل اعضاء در شبكه ،‌منابعي را شكل مي دهند كه كنش هاي اعضاي جامعه را تسهيل مي كند پوتنام سرمايه اجتماعي را وسيله اي براي رسيدن به توسعه سياسي و اجتماعي در سيستم هاي سياسي گوناگون مي دانست تاكيد عهده وي بر مفهوم اعتماد بوده به نظر وي با جلب اعتماد ميان مردم و مردان و نخبگان سياسي، توسعه ايجاد مي شود.

بنابراين اعتماد، منبع با ارزشي از سرمايه محسوب مي شود كه اگر در حكومتي به ميزان زياد اعتماد وجود داشته باشد به همان اندازه رشد سياسي و توسعه اجتماعي از آن استفاده كرده است .پوتنام بر خلاف بورديو و کلمن سرمايه اجتماعي را در مقياس كلان و در رژيم سياسي حاكم بر جامعه مورد مطالعه قرار داده است به همين خاطر با مشكلات و پيچيدگي هاي خاص سياسي و ملاحظات سياسي روبه رو شده است تعريف سرمايه اجتماعي توسط پوتنام در دهه 1990 كمي تغيير يافت. در سال 1996 او بيان داشت : منظور من از سرمايه اجتماعي مشخصات زندگي اجتماعي است : شبكه ها معيارها و اعتماد ي كه سبب مي شود،‌شركت كنندگان در فعاليت مشترك كاراتري براي تعقيب هاداف مشترك خود وارد شوند سه عنصر اصلي اوليه از سال 1993 تغييري نيافته اند سود مي جويد ارائه شده شركت كنندگان است كه در واقع به جاي جامعه از منافع سرمايه اجتماعي است ارتباطات اجتماعي بر مولديت افراد و گروها تاثير گذار است از نظر او ارتباطات اجتماعي به معني ارتباطات بين افراد،‌شبكه هاي اجتماعي و معيارهاي تعامل و اعتمادي كه ايجاد مي شود، مي باشد.در این ترکیب جدید به نظر می آید که تعریف قبلی کمی تعدیل یافته است. چرا که اعتماد (همراه تعامل) به عنوان عنصر ضروری معیارها معرفی می شود که از شبکه اجتماعی حاص می شود.

به طور خلاصه ، پوتنام سرمایه اجتماعی را به قرار زیر تعریف کرده است: مشخصات اجتماعی تشکیلات مانند اعتماد معیارها (نرم ها) و شبکه ها، که با تسهیل کردن عملیات هماهنگ شده تقسیم می کند و جامعه را بهبود بخشند. پوتنام با مقدمات بالا ، سرمایه اجتماعی را به چهار دسته تقسیم می کند و اعتقاد دارد که این انواع مختلف سرمایه اجتماعی دارای تمایزات منحصر به فرد نیستند. بلکه آنها مکمل های یکدیگر هستند که از میان آنها می توان سرمایه اجتماعی را شناخت. از نظر وی سرمایه اجتماعی آن دسته از ویژگی های سازمانی است که هماهنگی و همکاری را برای سود متقابل تسهیل می کند.این ویژگی ها عبارتند از: 1- شبکه ها      2- هنجارها معامله متقابل        3- اعتماد اجتماعی

پوتنام به بیان تفاوت بین دو نوع اصلی سرمایه اجتماعی می پردازند:

1.  سرمایه اجتماعی پل زن (دربرگیرنده) سرمایه اجتماعی پل زن به گرد هم آورردن مردم از بخش های مختلف اجتماعی تمایل دارد.
2. سرمایه اجتماعی میثاقی (مانع شونده از دخول دیگران) سرمایه اجتماعی میثاقی تمایل به ممانعت از دخول دیگران (غیر خودی ها) دارد و مایل است که همگنی را حفظ نماید سرمایه اجتماعی میثاقی برای تقویت پایه و اساس تعاملی خاصی،، مفید است و سبب تحریک اتحاد می شود و مانند چسب در جامعه شناسی برای حفظ وفاداری در گروه به کار می آید. البته هر کدام از این انواع سرمایه اجتماعی برای نیازی خاص به کار می آید.

سرمایه اجتماعی از دیدگاه بانک جهانی

در کنار سه دیدگاهی که مورد بررسی مختصر قرار گرفت ، بانک جهانی نیز سرمایه اجتماعی را پدیده ای می داند که حاصل اثر گذاری نهاد اجتماعی، روابط انسانی و هنجارها بر کمیت و کیفیت تعاملات اجتماعی است. تجارب این سازمان نشان داده است که سرمایه اجتماعی ، تاثیر قابل توجهی بر اقتصاد و توسعه کشورهای مختلف دارد. سرمایه اجتماعی بر خلاف سایر سرمایه ها بع صورت فیزیکی وجود ندارد. نکته حاصل تعاملات و هنجارهای گروهی و اجتماعی است که افزایش آن در پایین آمدن سطح هزینه های عملیاتی سازمان ها موثر است .

جدول :مجموعه تعاریف بانک جهانی از سرمایه اجتماعی

مدل های سرمایه اجتماعی

مدل جیمز کلمن:به اعتقاد وی،عواملی که سبب ایجادوگسترش سرمایه اجتماعی می شوند :عبارتند از: کمک ، ایدئولوژی ، اطلاعات، هنجارها.شاخص هایی که اوبرای سرمایه اجتماعی پیشنهاد می کند پیچیده ترند و شامل موارد زیر می شوند: الف)تعهدات ایجاد شده   ب)دسترسی اطلاعاتی ج)استقرار درمکان هنجارهای اجتماعی د)کسب اقتدار ه)کسب هویت سازمانی

برخلاف بوردیو،کلمن از واژگان مختلفی برای تعریف سرمایه اجتماعی کمک گرفته است.وی از نقش وکارکردآن کمک گرفته وتعریفی کارکردی از سرمایه اجتماعی ارائه می کند.لذا به عقیده وی سرمایه اجتماعی به ارزش آن جنبه از ساختاراجتماعی اشاره داردکه به عنوانمنابعی دراختیاراعضاقرار می گیردتابتوانند به اهداف ومنابع خود دست پیداکنند.

مدل فالک وکیلپاتریک

این مدل مبتنی برتئوری منابع اجتماعی است که به  نحوی ارتباط سرمایه اجتماعی درسطوح مختلف رانشان می دهد..براساس این مدل،سرمایه اجتماعی شاما منابعی است که موجب افزایش وبهبود شرایط جامعه یا سازمان می شود.در سطح فردی این منابع شامل شناخت وهویت است.منظور ازمنابع شناخت ودانش،دانستن منبع اطلاعات وشیوهای انجام کار ویابرطرف نمودن پیش آمده درشبکه می باشد هویت اعضااشاره به هنجارهاوارزش هاداردبه عبارتی منبع هویت به اینکه افراد تاچه اندازه دارای ارزش ها وبینش های مشترک بوده وقادر به کار بادیگران هستندتمرکز دارد.این منبع شناخت وهویت درسطح اجتماع وسازمان باهم تلفیق شده ومنبعی از سرمایه اجتماعی برای آن سازمان یا اجاماع پدید می آورند که درسطح میانی به زیر ساخت  های ارزشی تعاملی سازمان مربوط درسطح کلان به زیر ساخت های مراوده ای وارتباطی –اجتماعی ختم می شود.

سرمایه اجتماعی در سطح کلان (جامعه)

نمودار:سطوح سرمایه اجتماعی از نظر فالک وکیلپاتریک

سرمایه اجتماعی درسطح میانی

سرمایه اجتماعی درسطح خرد(فرد)

مدل SCAT

این مدل برای اولین بار در سال 1998 توسط بین و هیکس ارائه شد و سپس توسط دانشمندان دیگری مانند کریشنا و شرادر در سال 1999 توسعه داده شد.این مدل  سعی درتصویرابعاد وترکیب سرمایه اجتماعی در سطح سازمان دارد. دراین مدل،سرمایه اجتماعی به دوسطح کلان وخرد تقسیم شده است.سطح کلان،اشاره به محیطی دارد که سازمان درآن فعالیت دارد که شامل نقش قوانین،چارچوب حقوقی،نوع حکومت ونظام سیاسی،میزان عدم تمرکزومیزان مشارکت سیلسی افراد در خط مشی کلان است.سرمایه اجتماعی در سطح خرد،به دوبعدشناختی وساختاری تقسیم شده است.بعد شناختی،به دوبخش نامحسوس سرمایه اجتماعی ،مانند ؛ارزش ها،عقاید،نگرش ها،رفتاروهنجارهای اجتماعی می پردازد.ارزش های شناختی به روحیه اعتماد ویکپارچگی اعضا وهمین طور ارتباط متقابل که میان اعضای یک جامعه وجود دارد،می پردازد.این ارزش ها،شرایطی رادرجامعه/سازمان به وجود می آورندکه درآن اعضابرای تولید مشترک ،می توانندباهم همکاری نمایند.بعد ساختاری سرمایه اجتماعی ،دربرگیرنده ساختارها وشبکه هایی است که حاوی فرآیندهای تصمیم گیری جمعی وروشن ،رهبران پاسخ گوومسئولیت متقابل است.

این مدل سعی در تصویر سازی ابعاد و ترکیب سرمایه اجتماعی در سطح سازمان دارد. همانگونه که در شکل مشاهده می شود، در این مدل سرمایه اجتماعی به دو سطح کلان و خرد تقسیم شده است: سطح کلان به محیطی اشاره دارد که سازمان در آن فعالیت می کند . همچنین سطح خرد به دو بعد ساختاری وشناختی تقسیم شده است. مدل  SCATتلاش دارد تا با ارائه شاخص هایی به اندازه گیری سطح خرد پرداخته و همچنین سرمایه اجتماعی را در شرکت ها و سازمان ها اندازه گیری کند.اگرچه پرداختن به سرمایه اجتماعی درسطح کلان ،ضروری است.امااین مدل تلاش دارد تابا ارائه شاخص هایی ،به اندازاه گیری سطح خرد پرداخته وتلاش دارد تامیزان سرمایه اجتماعی رادر شرکت ها وسازمان ها،اندازه گیری نماید.

مدل کریشنا وشرادر 1999

الگوی دیگری که برای اندازگیری سرمایه اجتماعی وجود دارد،سرمایه اجتماعیرادرابعادشناختی وساختاری مورد توجه قرارمی دهد.دربعدشناختی مولفه هایینظیر ارزش ها،تعهدات،مشارکت واعتمادموجوددرسیستم اجتماعی سازمان مورد توجه بوده ودربعدساختاری نیزساختارها وفرآیندهای مدیریتی نظیر پاسخگویی مدیران ورهبران درقبال عملکردشان،شفافیتدرتصمیم گیری وهمکاری های گروهیمورد توجه قرار می گیرد. الگوی توسکی 1384:درمطالعه دیگری ازتوسکی،ابعادسرمایه اجتماعی به نوع دوستی ،صداقت ،وفای به عهد،قانون مداری،صلح دوستی،مشارکت واعتماد عمومی طبقه بندی گردیده است.

الگوی ناهاپیت و گوشال :ناهاپیت وگوشالدریک دسته بندی دیگری ازسرمایه اجتماعی ارائه نمودندکه این الگوبه سه بعدساختاری ،شناختی وارتباطی تقسیم می شود مدل فلورا:به اعتقاد فلورا سرمایه اجتماعی رامی توان حاصل پدیده های ذیل دریک سیستم اجتماعی دانست:  اعتمادمتقابل ؛ تعامل اجتماعی متقابل؛گروه های اجتماعی؛احساس وجود تصویری مشترک ازآینده وکارگروهی ؛هویت جمعی وگروهی (هویت اجتماعی) تاجفل،هویت اجتماعی راباهویت گروهی پیوند می دهد وعضویت گروهی رامتشکل ازسه عنصر می داند:عنصرشناختی (آگاهی ازاین که فردبه یک گروه تعلق دارد)؛عنصرارزشی(فرض هایی درباره پیامدهای ارزشی مثبت یامنفی عضویت گروهی) ؛ عنصر احساسی (احساسات نسبت به گروه وافراددیگری که رابطه ای خاص باآن گروه دارند).

سطوح سرمایه اجتماعی

سرمایه اجتماعی به عنوان مقوله ای که در سطوح مختلف از لحاظ سازمانی و چه از بعد اجتماعی قابل بررسی است. به نحوی که در هر سطح از سرمایه اجتماعی نقش این سرمایه در پویایی های فردی و اجتماعی قابل تامل است. سرمایه اجتماعی دارای سطح خرد (فردی) و کلان (سازمان و اجتماعی) است. در سطح کلان در مورد جایگاه کلی یک سازمان در زمین های اجتماعی، سیاسی ، فرهنگی و شبکه های ارتباطات بیرونی بحث می شود و در سطح خرد به سرمایه اجتماعی شناخت در رابطه با موضوعاتی همانند ارزش ها، نگرش ها، تعهدات مشارکت و اعتماد پرداخته می شود.

سطح ملی: سرمایه اجتماعی در این سطح اشاره به شبکه ها، تعاملات و هنجارهایی دارد که کیفیت و کمیت تعاملات اجتماعی را شکل می دهد. بر این اساس سرمایه اجتماعی فقط مموع نهادهایی که جامعه را تشکیل می دهند نیست. بلکه سبب انجام این نهادها نیز می گردد.سرمایه اجتماعی مجموعه ای از هنجارهای موجود در سیستم اجتماعی است که موجب ارتقای سطح همکاری اعضای آن جامعه می شود و موجب پایین آمدن سطح هزینه های تبادلات و ارتباطات می گردد .

سطح سازمانی: در تحقیقات کوهن و پروساک 1 به ایده بررسی سرمایه اجتماعی در سطح سازمان اشاره شده است . کن رکسون سرمایه اجتماعی را به عنوان فرآیند حل مشکلات توصیف می نماید. یک شخص به تنهایی نمی توانند سرمایه اجتماعی را ایجاد نماید. ولی منبعی است برای افرادی که در شبکه روابط اجتماعی کم وبیش بلند مدت قرا می گیرند .

ابعاد سرمایه اجتماعی

سرمایه اجتماعی عبارت است از دانش، ادراک، هنجارها، قوانین و انتظارات مشترک درباره الگوه های تعاملات که گروهی از افراد در بر خورد با مسائل پیچیده اجتماعی، موقعیت های کنش جمعی با خود به سازمان می آورند . این مفهوم به پیوندها و ارتباط های میان اعضای شبکه به عنوان منبع با ارزش اشاره دارد، که با با خلق هنجارها و اعتماد متقابل موجب تحقق اهداف اعضاء می شود. این مفهوم دارای دو بعد اصلی “شناختی و ساختاری است.بعد شناختی سرمایه اجتماعی: این بعد به روابط متقابل و اعتماد عمومی اشاره داشته و اعتماد نیز به دو نوع “نهادی” و “اجتماعی” تقسیم می شود بعد ساختاری سرمایه اجتماعی: این بعد الگوی کلی روابطی که در سازمان یافت می شود در نظر دارد. یعتی میزان ارتباطی که افراد با یکدیگر در سازمان بر قرار می کنند. ناها پیت و گوشال با رویکرد سازمانی جنبه های مختلف سرمایه اجتماعی را در سه طبقه جای می دهند:

1- بعد شناختی: عنصر شناختی سرمایه اجتماعی اشاره به منابعی دارد که فراهم کنند مظاهر، تعبیره ها، تفسیرها و سیستم های معانی مشترک در میان گروه ها است. مهم ترین جنبه های این بعد عبارتند از : کدها و حکایت های مشترک.

2- بعد ساختاری: عنصر ساختاری سرمایه اجتماعی اشاره به الگوی کلی تماس های بین افراد دارد یعنی شما به چه کسانی و چگونه دسترسی دارید. مهم ترین جنبه های این عنصر عبارتند از: روابط شبکه ای بین افراد، پیکر بندی شبکه ای و سازمان مناسب وهویت ابعاد، مولفه ها و شاخص های سرمایه اجتماعی جدول زیر مولفه ها و شاخص های سرمایه اجتماعی را در چهار بعد اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی نشان می دهد.

جدول : ابعاد ومولفه هاوشاخص های سرمایه اجتماعی

سرمایه اجتماعی وامنیت

انسان موجودی اجتماعی است .اگر اجتماع بشری نباشد،نمی تواند درتنهایی محض زندگی کندوبه تنهای از عهده امر برآید؛یعنی،بدون توانایی کارجمعی،سازماندهی ارتباطات اجتماعی وایجاد نهادها،بشربه رفاه وسعادت نخواهد رسید.ازسوی دیگر ،پیش شرط اساسی زیست اجتماعی بشر،وجود امنیت است.امنیت یکی از مهم ترین عوامل موثر درمحیط های شهری است. نیاز به امنیت درفضای شهری ،موجب شکل گیری مجموعه نظریه های مستندی چون نظریه:فضاهای قابل دفاع وپیشگیری ازجرم ازراه طراحی محیطی و….،شده است.

موضوع امنیت بعه عنوان یکی از نیازهای بنیادین بشر ویکی ازپشتوانه های سرمایه اجتماعی،همواره مورد توجه بوده است.بررسی ها نشان میدهد،اولین بارجین جاکوبز2درکتاب مرگ وزندگی شهرهای بزرگ آمریکایی موضوع سرمایه اجتماعی وارد حوزه مطالعات شهری کرد.دراین کتاب ارتباط سرمایه اجتماعی ونظافت شهری ومقاله،باجرم وجنایت بحث وبررسی شده است.

این درحالی است که عدهای نتیجه سرمایه اجتماعی راافزایش کنترل های اجتماعی ونوعی هنجارسازی اجتماعی دانسته اند.جین جاکوبز درکتاب مرگ وزندگی شهرهای بزرگ آمریکایی سرمایه اجتماعی راشبکه های اجتماعی فشرده ای می داندکه درمحدوده های قدیمی شهری درارتباط بانظافت،ازبین بردن جرم وجنایت خیابانی وتصمیم هایی درمورد بهبود کیفیت زندگی؛درمقایسه با عوامل نهادهای رسمی مانند نیروی حفاظتی پلیس ونیروی انتظامی ،مسولیت بیشتری از خود نشان می دهند. مثال عینی این تعریف رادردنیای امروزمی توان درتشکل های غیردولتی حمایت ازمحیط زیست یافت.این شبکه اجتماعی گاهی نیروهای قدرتمندی رابه صورت NGOهابه وجود می آوردکه حتی درحمایت ازمحیط زیست موجب توقف طرح های عمرانی دولت نیز می شوند. یکی از ویژگی های عمده کلان شهرهای کنونی،کاهش نگران کننده پیوندهای اجتماعی واخلاقی شهروندان است.کاهش همبستگی های شهری وشهروندی ممکن است درنهایت به ظهور اشکال گوناگون از ناهنجاریها وبیماری های رفتاری وحتی درسطحی بالاتر ،شکل گیری جرائم شهری واختلال درنظام روابط جمعی وکارکرد های آن کمک کند.افزایش آمارجرائم شهری ،فزونی میزان ناهنجاری های رفتاری وروانی ،تشدیدخرده فرهنگ های گروه ای اجتماعی ناهمگن،تغییرکارکردروابط خانوادگی ،کاهش احساس مسولیت مشترک اجتماعی ،رواج فرهنگ فردگرایانه منفی وموارد متعدد دیگر،موضوع خطرکاهش همبستگی های اجتماعی واخلاقی رابه یک نقطه تهدید کننده برای سلامتی وتوسعه پایدار درکلان شهرها تبدیل نمده است.بررسی نشان می دهدتاخر فرهنگی دربعدروابط اجتماعی ازمنظر های مختلف ،تبعات ونتایج تخریبی فراوانی راتاکنون برای مجموعه های انسانی به همراه داشته است.گذشته از عواملی که ممکن است موجب تولید جرایم شهری درکلان شهرها راباعث شود،مطالعات نشان می دهند که کاهش همبستگی های اجتماعی ،فقدان انسجام ونظم پایدار درتعاملات انسانی ،متغیرهای عمده دروقوع انحرافات وبزه های کوچک وبزرگ شهری می باشند.

منبع

خرمي، علي اكبر(1393)، تاثیر سرمایه اجتماعی برارتقاءامنیت عمومی،پايان نامه دوره 20 دافوس، فرماندهی وستاد، دانشگاه علوم انتظامي

از فروشگاه بوبوک دیدن نمایید