پیدایش و شکل‌گیری بورس اوراق بهادار

در زمان‌های گذشته بازرگانانی که به دلیل کمبود سرمایه در فعالیت های تجاری توانایی رقابت با سایرین را نداشتند، به دنبال راهی بودند تا در این بازار رقابتی رشد کرده و حرفی برای گفتن داشته باشند. آنها برحسب تجربه به این نتیجه رسیدند که برای حل این مشکل میتوانند در حرفه شان با فرد یا افرادی شریک شوند و از این طریق کار خود را گسترش دهند. با بکارگیری این تجربه موفقیت آمیز، به تدریج بازرگانان دامنه این نوع فعالیتها را وسیع‌تر کرده و در کارهای بزرگ بکار گرفتند تا جایی که این تجربه به تشکیل شرکت‌های سهامی منجر شد.

اولین تجربه شرکت سهامی در سال 1553 میلادی در کشور روسیه با ایجاد شرکت “Moseovie” بوجود آمد. این شرکت قرار بود کالاهایی را، بدون اینکه آفریقا را دور بزند از شمال اروپا به شرق آسیا و چین ارسال نماید. به منظور کاهش خطر و عملی شدن این ایده عده‌ای از تجار، سرمایه لازم برای انجام این کار را تقبل کردند و هرکس به نسبت آورده خویش در سود و زیان شرکت شریک شد و به این ترتیب این کار با موفقیت انجام گرفت. بعدها با گسترش مبادلات تجاری در اروپا، به سرمایه‌های بیشتر و شرکای بیشتری احتیاج پیدا شد. انجام این کار نیاز به مراکزی داشت تا بتوان بین دارندگان سرمایه و متقاضیان استفاده از آن ارتباط برقرار کرد. مراکزی که برای این منظور ایجاد گردیدند به “بورس” معروف شدند.

واژه بورس از نام خانوادگي شخصي به نام”واندر بورس” اخذ شده كه در اوايل قرن چهاردهم در شهر بورژ بلژيك ميزيسته و صرافان درمقابل خانه او جمع می شدند و به دادوستد كالا، پول و اوراق بهادار مي‌پرداختند. اين نام بعدها به كليه اماكني اطلاق شد كه محل دادوستد پول، كالا و اسناد مالي و تجاري بوده است.نخستین بورس جهان در سال 1460در بلژیک بوجود آمد . رشد بورس سهام و جاافتادن آن در عمليات تجاري و اقتصادي، با انقلاب صنعتي اروپا و شكوفايي اقتصاد تازه متحول شده آن همراه بوده است. اولین بورس معتبر دنیا، در سال 1611 در شهر آمستردام تشکیل شد و کمپانی معروف هند شرقی سهام خود را در آن بورس عرضه کرد. بورس آمستردام امروزه نیز یکی از منابع مهم تأمین سرمایه در سطح بین‌المللی است. نکتة قابل توجه آن است که در هنگام افزایش قابل ملاحظه معاملات سهام، کشورهای اروپایی نظیر انگلستان، آلمان، سوئیس، قوانین و مقررات ناظر بر معاملات سهام و ضمانت‌های اجرایی لازم برای آن را وضع کردند تا از هرگونه تقلب و پایمال شدن حقوق صاحبان سهام جلوگیری شود.

بورس اتریش در وین در سال 1771 افتتاح شد که عمدتاً به معاملات اوراق قرضه دولتی جهت تامین مالی جنگ میپرداخت. بورس اتریش در پایان قرن 19 میلادی 2500 سهم را در تابلوی خود داشت و یکی از مهمترین مراکز مالی اروپا به شمار میرفت.

در لندن معاملهگران در بورس جهت انجام معامله در قهوهخانه گرد هم میآمدند. برای نظم بخشیدن به بازار، قهوهخانه نیوجاناتان در سال 1698 به بورس اوراق بهادار تبدیل شد. بورس نيويورك در اواخر قرن هجدهم تأسيس شده و با وجود رقبای ديگر، از نظر حجم معاملات و اهميت در بازار سرمايه آمريكا، در مقام اول قرار دارد. درآمريكا، اولين محل شناخته شده به عنوان بورس اوراق بهادار، در نيويورك و در محوطهاي در زير سايه درخت نارون بزرگي در “وال استريت” بود كه بعدها به قهوهخانهاي در همان نزديكي انتقال يافت. بورس وال استريت با جمعآوري مبالغي به عنوان وروديه از دلالان (كارگزاران) و گسترش عمليات، تقويت شد و به مجتمع تجاري عظيمي مبدل گرديد كه بعدها به نام “بورس سهام نيويورك ” به ثبت رسيد. درحال حاضر تعداد كارگزاران اين بورس به چند هزار شخص حقيقي و حقوقي بالغ ميگردد. در حال حاضر در اغلب کشورهای دنیا، بورس‌های اوراق بهادار فعالیت می‌کنند.

پیدایش بورس در ایران

ریشه‌های ایجاد بورس در ایران نیزتوسط فردی از سرزمین بلژیک نهاده شد. در سال 1315 یک کارشناس اقتصادی بلژیکی به نام رات لوتر فلد به همراه همکار هلندی خود به درخواست دولت وقت ایران درباره تشکیل بورس اوراق بهادار در ایران مطالعاتی را انجام دادند و طرح تأسیس این سازمان و همچنین اساسنامه آن را تنظیم کردند. در همان سال یک گروه کارشناسی در بانک ملی نیز مطالعاتی نمودند و در سال 1317 گزارشی درباره جرئیات مربوط به تشکیل بورس اوراق بهادار تهیه نمودند.آغاز جنگ جهانی دوم و آشفتگی سیاسی ایران در دهه 20 و اوایل دهه 30 فرصت ادامه فعالیت را در این زمینه صلب نمود تا اینکه پس از کودتای 28 مرداد 1332 ارگان‌های مختلف اقتصادی کشور به بررسی شرایط اقتصادی بورس پرداختند.

در سال 1345 دولت‌، قانون و مقررات بورس را تهیه و لایحه مربوطه را به مجلس شورای اسلامی ارسال نمود . مجلس شورای ملی نیز در اردیبهشت 1345 این لایحه را تصویب نمود اما به دلیل عدم آمادگی بخش صنعتی و بازرگانی ایران‌، بورس اوراق بهادار تهران رسماً از تاریخ 15 بهمن سال 1346 با ورود سهام بانک صنعت و معدن به عنوان بزرگترین مجتمع واحد‌های تولیدی و اقتصادی آن زمان فعالیت خود را آغاز نمود.

فعالیت بورس در ایران را می‌توان به چهار دوره تقسیم نمود:

دوره اول : 1346تا 1357

بورس اوراق بهادار تهران در 15 بهمن 1346 فعالیت خود را با انجام معاملاتی بر روی سهام بانک توسعه معادن آغاز نمود.در پی آن شرکت شرکت نفت پارس‌، اوراق قرضه دولتی، اسناد خزانه‌، اوراق سازمان گسترش مالکیت صنعتی و اوراق قرضه عباس آباد به بورس راه یافتند. در این دوره گسترش فعالیت بورس مرهون مقررات و قوانین دولتی بود که از ان جمله می توان به موارد زیر اشاره نمود:

تصویب قانون گسترش مالکیت سهام واحدهای صنعتی در اردیبهشت ماه 1354 بود که به موجب آن مؤسسات خصوصی و دولتی موظف شدند به ترتیب 49 و 94 درصد سهام خود را به شهروندان عرضه نمایند.
تصویب قانون معافیتهای مالیاتی برای شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار طی یازده سال فعالیت بورس اوراق بهادار پیش از انقلاب اسلامی تعداد شرکتها بانکها و بیمه‌های پذیرفته شده از 6 بنگاه اقتصادی با 6.2 میلیارد ریال سرمایه در سال 1346 به 105 بنگاه اقتصادی با بیش از 230 میلیارد ریال سرمایه در سال 1357 افزایش یافت. همچنین ارزش مبادلات در بورس از 15 میلیون ریال در سال 1346 به بیش از 34 میلیارد ریال در سال 1357 رسید.

دوره دوم : 1358 تا 1367

در سالهای آغازین انقلاب اسلامی تا آغاز اولین برنامه 5 ساله توسعه کشور دگرگونیهای زیادی در اقتصاد ملی به وجود آمد که بورس اوراق بهادار تهران را نیز در بر گرفت. نخستین رویداد تصویب لایحه قانون اداره بانکها در تاریخ 17 خرداد ماه 1358 بود که کلیه بانکهای تجاری و تخصصی کشور را در قالب 9 بانک شامل 6 بانک تجاری و 3 بانک تخصصی سازماندهی نمود. پس از آن نیز شرکتهای بیمه تحت مالکیت دولت قرار گرفتند، همچنین قانون حفاظت و توسعه صنایع ایران در تیرماه 1358 باعث شد بسیاری از بنگاههای اقتصادی پذیرفته شده در بورس از آن خارج شوند، به گونه ای که تعداد آنها از 105 شرکت در سال 1358 به 56 شرکت در سال 1367 کاهش یافت.میانگین نسبت حجم معاملات سهام به تولید نا خالص ملی به کمترین میزان در دوران فعالیت بورس رسید.مهمترین دلیل رکود در این دوران شرایط جنگی و روشن نبودن خطوط کلی اقتصاد کشور بود.

دوره سوم : 1368 تا 1384

با پایان یافتن جنگ در چارچوب برنامه 5 ساله اول تجدید فعالیت بورس اوراق بهادار تهران به عنوان زمینه‌ای برای اجرای سیاستهای خصوصی سازی مورد توجه قرار گرفت. بر این اساس سیاست گذاران در نظر داشتند، بورس اوراق بهادار، با انتقال پاره‌ای از وظایف تصدی‌های دولتی به بخش خصوصی، جذب نقدینگی و گرد آوری منابع پس‌انداز پراکنده و هدایت آن به سوی مصارف سرمایه‌گذاری در تجهیز منابع توسعه اقتصادی و انگیزش مؤثر بخش خصوصی برای مشارکت فعالانه در فعالیت‌های اقتصادی نقش اساسی را داشته باشد.

با نگرش مثبت بخشهای مختلف اقتصادی دولت به بورس، فعالیت و حضور شرکتها جلوه بارزتری به خود گرفت. حجم فعالیت بورس در این دوره رشد چشمگیری به خود گرفت. حجم معاملات بورس از 9.9 میلیارد ریال در سال 67 به 104.2 میلیارد ریال در سال 83 رسید.همچنین تعداد بنگاههای اقتصادی پذیرفته شده در بورس از 56 شرکت به 422 شرکت افزایش یافت. دولت در این دوره مجموعه‌ای از قوانین تصویب نمود که در گسترش و توسعه بورس سهم به سزایی داشت. از جمله این قوانین می‌توان از این موارد یاد نمود :

تبصره 35 قانون بودجه سال 1378 کل کشور که در آن به وظیفه دولت نسبت به تعیین تکلیف همه شرکتهای بخش دولتی از راه ادغام، واگذاری و فروش سهام آن به بخش خصوصی و تعاونی اشاره شده است.
ماده 94 قانون برنامه سوم توسعه که بر اساس آن شورای بورس موظف شد تا کارهای لازم را برای ایجاد شبکه رایانه‌ای بازار سرمایه ایران به منظور انجام گرفتن داد و ستد الکترونیک اوراق بهادار در سطح ملی و پوشش دادن خدمات اطلاع رسانی در سطح ملی و بین المللی انجام دهد.
ماده 95 برنامه سوم توسعه که بر این اساس شورای بورس مجاز شد تا اقدام به راه‌اندازی بورسهای منطقه‌ای در سطح کشور کند و راهکارهای لازم را برای قابل معامله شدن دیگر ابزارهای مالی در بورس فراهم نمایند.

از سال 1369 محاسبه شاخصهای بورس در بورس ایران آغاز شد که مقدار آن از 472 واحد در سال 1370 به 12113 واحد در سال 1383 رسید.

از 1384 تا کنون :

در سال 1384 تحت تأثیر حرکت نزولی که از سال قبل‌، تحت تأثیر رویدادهای خارجی به وجود آمده بود‌، بورس به روند نزولی خود ادامه داد. از آذرماه 1384 سیاستهای دولت و سازمان بورس باعث شد تا این روند کاهشی ، کند شده و بار دیگر روح تازه‌ای به کالبد بورس ایران تزریق شود.

در حالی که شاخصهای بورس در پایان سال 1384 به 9459 واحد رسیده بود طی سال 1385 از مرز ده‌هزار واحد گذشت. همچنین کاهش چشمگیر معاملات سهام در سال 1384 با توجه به اقدامات دولت در سال بعد به تعادل نسبی رسید، به نحوی که ارزش معاملات سهام در سال 1384 در حدود 56.529 میلیارد ریال و در سال 1385 حدود 55.645 میلیارد ریال ارزیابی شد.

تعداد شرکتهای پذیرفته شده در بورس از 422 شرکت در پایان سال 83 به 435 شرکت در پایان سال 85 رسید. رویدادهای اساسی این دوره که می توان به آن اشاره نمود‌، عبارتند از :

تصویب قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران در یکم آذر ماه 1384
تشکیل شورای عالی بورس و اوراق بهادار
تشکیل شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه
ایجاد بورسهای منطقه‌ای در سایر نقاط کشور

کار کرد بورس اوراق بهادار

بورس اوراق بهادار كه به عنوان نبض اقتصاد كشور مورد توجه تحليل‌گران اقتصادي مي‌باشد، از سويي مركز جمع‌آوري پس‌اندازها و از سوي ديگر، مرجع رسمي و مطمئني، است كه دارندگان پس‌اندازهاي راكد، مي‌توانند محل نسبتاً مناسب و امن سرمايه‌گذاري را جستجو كرده و وجوه مازاد خود را براي سرمايه‌گذاري در شركت‌ها به كار انداخته و يا با خريد اوراق‌قرضه دولت‌ها و شركت‌هاي معتبر، از سود معين و تضمين شده‌اي برخوردار شوند.

بازار اوراق بهادار در واقع مكمل بخش بانكي در تأمين نيازهاي مالي بنگاههاي خصوصي و دولتي مي‌باشد. وجود يك بازار اوراق بهادار كه در چارچوب مكانيزم بازار عمل كند مي‌تواند در تخصيص بهينه منابع مالي و كاراتر عمل نمايد. شاهد مدعا اينكه كشورهايي كه داراي بازار سرمايه(بورس) تكامل يافته‌تر بوده‌اند، توانسته‌اند رشد اقتصادي زيادتر داشته باشند. سيستم بانكي نيز با استفاده از مكانيزم اوراق بهادار مي‌تواند نقدينگي مورد نياز خود را بدست آورده و تكافوي سرمايه خود را بهبود بخشد.

وظیفه اصلی بورس اوراق بهادار، فراهم‌آوردن بازاری شفاف و منصفانه برای دادوستد اوراق بهادار پذیرفته شده و همچنین سیستمی مناسب برای نظارت بر جریان دادوستد، عملیات بازار و فعالیت اعضای آن است. در این راستا،یک بورس اوراق بهادار به‌طور متعارف، مسؤولیت‌های زیر را بر عهده خواهد داشت:

پذیرش یا لغو پذیرش اعضا شامل کارگزاران، معامله‌گران، بازارگردانان و مشاوران و مدیران سرمایه‌گذاری.
پذیرش یا لغو پذیرش ابزارهای مالی قابل دادوستد در بورس.
فراهم آوردن یک سیستم دادوستد مناسب و کارآمد.
فراهم آوردن یک سیستم مناسب و کارآمد برای تسویه و پایاپای دادوستد.
فراهم آوردن یک سیستم مناسب برای نظارت بر جریان دادوستد، عملیات بازار و فعالیت اعضا.
فراهم آوردن امکانات و تسهیلات لازم برای توزیع و انتشار اطلاعات مربوط به دادوستد و نیز سایر اطلاعات لازم برای تصمیم‌گیری درباره دادوستد اوراق بهادار.

بورس اوراق بهادار به عنوان یک بازار منسجم و سازمان یافته، مهمترین متولی جذب و سامان دادن صحیح منابع مالی سرگردان است و با جمع‌آوری نقدینگی جامعه و فروش سهام شرکت‌ها، ضمن به حرکت در آوردن چرخ‌های اقتصاد جامعه از طریق تأمین سرمایه‌های موردنیاز پروژه‌ها، کاهش دخالت دولت در اقتصاد و نیز افزایش درآمدهای مالیاتی، منافع اقتصادی چشمگیری به ارمغان ‌می‌آورد و در کنار آن، اثرات تورمی ناشی از وجود نقدینگی در جامعه را نیز از بین می‌برد.

از نظر اقتصاد خرد، بورس یک نمونه بسیار نزدیک به بازار رقابت کامل است. کالاها در بورس همگن‌اند و به‌دلیل وجود مقدار زیادی خریدار و فروشنده در آن و همچنین آزادی ورود و خروج نیروها، قیمت‌های تعیین شده بسیار نزدیک به قیمت‌های تعادلی هستند. بورس اوراق بهادار با ایجاد فضای رقابتی به عنوان ابزاری اقتصادی، باعث می‌شود که شرکت‌های سود ده، بتوانند از طریق فروش سهام به تأمین مالی بپردازند و برعکس شرکت‌های زیان‌ده به طور خودکار از گردونه خارج شوند. بدین‌ترتیب با چنین تفکیکی، بازار می‌تواند به تخصیص مطلوب منابع بپردازد.

مزاياي بورس اوراق بهادار

مزاياي بورس اوراق بهادار از ديدگاه اقتصاد كلان
جمع‌آوري سرمايه‌هاي جزئي و پراكنده و انباشت آن براي تجهيز منابع مالي شركتها.
بكارگيري پس‌اندازهاي راكد در امر توليد و تأمين مالي دولت و مؤسسات.
كنترل حجم پول، نقدينگي و تورم از طريق انشار سهام و اوراق قرضه(مشاركت).
بورس به مثابه بازار رقابت كامل(تعداد زياد خريدار و فروشنده، آزادي ورود و خروج از بازار، شفافيت اطلاعات و تخصيص مطلوب منابع).
رشد توليد ناخالص ملي، افزايش اشتغال و كمك به حفظ تعادل اقتصادي كشور.
فراهم نمودن توزيع عادلانه ثروت از طريق گسترش مالكيت عمومي و ايجاد احساس مشاركت عمومي.
افزايش درجه نقد شوندگي ثروت افراد.
مزاياي بورس اوراق بهادار از ديدگاه واحدهاي اقتصادي(شركت‌هاي سرمايه‌پذير)
سهولت در تأمين مالي از طريق انتشار سهام و ساير اوراق بهادار
افزايش اعتبار داخلي و خارجي و تأمين مالي با به وثيقه گذاردن سهام شركت در بازارهاي مالي داخلي و خارجي.
تعيين ارزش بازار بر اساس قانون عرضه و تقاضا تا زمانيكه نام شركت در تابلو بورس درج باشد.
سهولت در تغيير تركيب سهامداري و انتقال مالكيت
بوجود آمدن ديدگاهي مطلوب در سرمايه‌گذاران با كاهش ريسك واحد اقتصادي و امكان تأمين مالي با هزينه كمتر
برخورداري از مزاياي خاص و اعتباري مانند افزايش سقف تسهيلات بانكي و انتشار اوراق مشاركت
انتشار اوراق مشاركت بدون اخذ مجوز از بانك مركزي و فقط با مجوز سازمان اوراق بهادار
برخورداري از معافيت‌هاي مالياتی
تبيين چشم‌انداز فعاليت شركت در آينده و ارزيابي عملكرد شركت
ارتقاي سطح اعتماد عمومي و استفاده از مشاركت عمومي در توسعه شركت.
مزاياي بورس اوراق بهادار از ديدگاه سرمايه‌گذاران
خريد سهام و اوراق بهادار براي كسب بازده مناسب و پوشش درمقابل تورم
اطمينان از گزينه سرمايه‌گذاري بدليل شفافيت اطلاعات
قابليت نقد شوندگي اوراق بهادار و سهولت نقل و انتقال سهام و استفاده از معافيتهاي مالياتي
ايجاد يك بازار دائمي و مستمر كه امكان سرمايه‌گذاري بلندمدت و كوتاه‌مدت را فراهم مي‌نمايد.
وجود طيف‌هاي متنوع از اوراق بهادار از نظر درجه بازدهي و خطر‌پذيري براي سرمايه‌گذار
برقراري سيستمها و روشهايي كه از طريق آن، خريد و فروش اوراق بهادار منظم و رسمي گردد.
حمايت از سرمايه‌گذاران كوچك و احساس مشاركت در امور توليدي و تجاري
نظارت مضاعف بر فعاليت شركتها درچارچوب استانداردها وآئين‌نامه‌هاي بازار سرمايه.