صکوک چیست

پیشرفت کشورهای اسلامی و پدیدآمدن نیازهای جدید و کامیابی نسبی اندیشه بانکداری اسلامی، اندیشه وران مسلمان را به فکر طراحی ابزارهای مالی اسلامی انداخت. قابلیت های عقدهای اسلامی و تجربه بازارهای مالی باعث شد تا در مدت زمان کوتاهی انواعی از ابزارهای مالی اسلامی طراحی و برای اجرا پیشنهاد شود. گرچه همه ابزارها شاخص های لازم فقهی، اقتصادی و مدیریتی را ندارند و به این جهت نمی توانند و نتوانسته اند به صورت کامیاب ظاهر شوند، برخی از آن ها در عین رعایت ضوابط شرعی، قابلیت های بالای عملیاتی و توجیه اقتصادی را دارند. در مقابل نیز  در بازار رقابت، دليل محوريت مشتري نه تنها افزايش درآمد و كسب سود است بلكه بايد سازگار با انتظارات مشتريان باشد و چون ما در يك كشور بر اساس معیارهای اسلامي زندگي می‌کنیم و شرايط جامعه به طرف يك جامعه ايده­آل اسلامي در حال گذر است، ضرورت مشتري مداري در يك كشور اسلامي كرامت انساني و انگیزه‌های معنوي اسلامي است. اما متاسفانه، در ايران اقتصاد اسلامي كه قلب جامعه اسلامي است زمینه‌های لازم براي اين مهم آماده نشده است. اوراق صكوك كه زمينه سرمايه گذاري اسلامي و بدون ربا است ناديده گرفته شده است، اين عدم توجه باعث كمتر شدن گرايش مردم در کشورهای اسلامي به سوي اوراق اسلامي (صكوك) كه نو ظهور می‌باشد، مي­شود. مشتري مداري بر اساس پشتوانه هاي اعتقادي محدود به زمان نيست و در همه اعصار به ویژه تمدن اسلامي از سوي تجار و كاسبان اسلامي مورد توجه بوده است.

تا آنجا كه در فرهنگ ارزشي اسلام شاخه‌ای از علوم به نام مكاسب براي افرادي كه به فعالیت‌های اقتصادي می‌پرداختند شكل گرفته و مورد عنايت قرار گرفته است، انتشار اوراق صكوك در کشورهای اسلامي نيز بر همين منوال كه مطابق ذوق و علاقه مردمان اين کشورها باشد منتشر شده است. باتوجه به اينكه از نظر همه اديان توحيدي: اسلام، مسيحيت و يهوديت درآمد و بهره مورد توجه قرار گرفته است، در دو دين يهود و مسيحيت به طور موثر بهره را به عنوان بخشي از يك محيط كسب و كار سكولار پذيرفته است ولي در دين اسلام اختلاف معناداري بين اصول سرمايه داري غرب و پايبندي به فضيلت اسلامي حفظ شده است. اوراق قرضه كنوني باتوجه به وجود ماهيت ربوي بودن آن از لحاظ بزرگان دين اسلام كاملا رد شده و سعي در تشويق پيروان خود به سوي اوراقي كه ماهيت اسلامي داشته و از ربا مصون بماند را دارند. اوج كشش به سوي احياي يك حكومت اسلامي و ارزش‌ها در ميان جوامع مسلمان با انقلاب سال 1979 در ايران بود كه جهت بازگشت در “اصول اوليه دين” در رابطه با آرمان‌ها و ارزش‌های اسلامي بود. اوراق صكوك امروزه به عنوان سنگ بناي تامين مالي اسلامي تبديل شده است و در حال حاضر با وجود همه چالش‌ها براي مسلمانان به عنوان افراد، شركت و دولت  به طور يكساني به خروجي برتر سرمايه گذاري تبديل شده است. محبوبيت روز افزون اوراق صكوك ناشي از نيازهاي فرهنگي و اقتصادي مسلمانان می‌باشد و همين امر باعث شده كه رشد اين اوراق فرا تر از حد انتطار بوده و تقاضا فراتر از عرضه باشد.

رابطه مثبت توسعه بازارهای مالی و رشد اقتصادی، در مطالعات قابل توجهی در سه دهه اخیر تایید شده و طیف وسیعی از اقتصادپژوهان را به نقش موثر بازارهای مالی در رشد اقتصادی معتقد کرده است. در واقع وجود بازار های مالی قدرتمند، یکی از این سازوکارهای لازم برای دستیابی به رشد و توسعه اقتصادی به شمار می آید. بنابراین ایجاد و توسعه واسطه های مالی به منظور هدایت و بسیج پس اندازها به سمت سرمایه گذاری مولد می تواند نقش تعیین کننده ای بر رشد و توسعه اقتصادی کشور داشته باشد(پهلوان و رضوی، 1386). بیشتر این مطالعات با توجه به نتایج آزمون های انجام شده، به این جمع بندی رسیده اند که می توان با تسهیل نوآوری مالی و طراحی ابزارها و نهادهای مالی لازم در کشور، تدوین نظام حقوقی کارآمد و قوانین موثر، ایجاد ثبات و امنیت در سیاستگذاری، تعمق دانش سرمایه گذاری نزد دست اندرکاران بازار اوراق بهادار در نهایت، گسترش فرهنگ سهامداری نزد خانوار ایرانی بازار سرمایه را توسعه بخشید، تا شاهد شکل گیری فرایند پایدار پس انداز، سرمایه گذاری، توسعه اقتصادی در کشور باشیم. به همین دلیل رویکرد کلی در بازار های مالی دنیا، حرکت به سمت نوآوری و تنوع بخشی در طراحی انواع و اقسام ابزارهای مالی است؛ ابزارهای که هر کدام نیازی را پاسخ می دهد، تنوعی را ایجاد می کند و ریکس را کاهش می دهد. یکی از نوآوری های دهه اخیر در عرصه بحث های پولی و مالی اسلامی، انتشار انواع اوراق بهادار اسلامی به اسم صکوک است، این اوراق که به طور عمده ای برای تامین مالی دولتی، سازمان های وابسته به دولت و بنگاهای اقتصادی منتشر می شوند بر اساس عقدهای اسلامی طراحی شده اند و جایگزین مناسبی به جای اوراق بهادار ربوی به ویژه اوراق شمرده می شوند. با توجه به عدم مشروعیت ربا طراحی روش تأمین مالی از طریق انتشار صکوک به عنوان ابزاری بسیار شناخته شده در کشورهای اسلامی حتی در کشورهای غیرمسلمان هم مورد استفاده قرار می گیرد. ایده ی اولیه ی طراحی و انتشار ابزارهای مالی اسلامی (صکوک) به نظریات اقتصاد اسلامی ارائه شده طی 40 سال گذشته بر می گردد. در آن سال ها, بانک های اسلامی جهت غلبه بر مشکلات نقدینگی، به جای استفاده از اوراق قرضه به استفاده از ابزارهای مالی جدیدی روی آوردند که همگی مبتنی بر عقود اسلامی مانند اجاره, مشارکت, مضاربه و … بودند. همانطور که مطرح شد در بین انواع دارایی های مالی اسلامی، اوراق بهادار اسلامی(صکوک) منتشره، نقش اساسی در تامین پول مورد نیاز بنگاهای دولتی و بخش خصوصی ایفا کرده است. از بین انواع صکوک بین اللملی، بیش از 40 درصد مربوط به صکوک اجاره، 22 درصد مربوط به صکوک مشارکت، 21 درصد نیز مربوط به صکوک مضاربه است. از این رو امروزه نه تنها بر ساختار و فرایند عملیاتی انواع صکوک تاکید می شود؛ بلکه راه اندازی بازار ثانویه فعال و ملزومات آن، همچون طراحی  شاخص مناسب برای آن نیز به یک ضرورت تبدیل شده است. صکوک ابزاری است که می‌توان با آن‌ جریان نقدینگی و پولی‌ کشور را به اقتصاد واقعی‌ گره زد.

صکوک به عنوان ابزاری در بازار پول و سرمایه اسلامی به دلیل ساختارهای مبتنی با شریعت و محوریت این ساختارها حول تولید و کارآفرینی و بهبود معیشت مردم ، این قابلیت را دارد که همچون آینه ای عملکرد و رشد اقتصاد واقعی را نشان دهد. صکوک چنین بیان می‌کند: «صک به معنای سند و سفتچه (سفته) است و معرب واژه چک در فارسی است. اعراب این واژه (صکوک) را توسعه دادند و آن را بر کلیه انواع حوالجات و تعهدات بکار بردند. آن‌ها این واژه را بر کتاب به ‌صورت عام و بر سند اقرار به مال به‌ صورت خاص اطلاق کردند. در عرف عرب این واژه، حواله، انواع سفته، سند و هرآنچه که تعهد یا اقراری از آن ایفاد شود را شامل می‌شود.

بررسی کلی نظام تامین مالی مبتنی بر اوراق بدهی در ایران  نشان می دهد که در سال 1320، اولین اوراق قرضه معادل 200 میلیون ریال منتشر شد و به دنبال آن و با فواصل زمانی متفاوت، اوراق قرضه های مختلفی منشر شد، قانون تجارت ایزان علاوه بر تایید انتشار اوراق قرضه طی مواد 51-71، به ابعاد مختلف اوراق قرضه پرداخته و حدود اختیارات و روش های انتشار و سایر مسائل حقوقی آن را تبیین کرده است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با تصویب و اجرای قانون بانکداری بدون ربا در سال 1363، انتشار اوراق قرضه به علت در برداشتن بهره ثابت متوقف شد؛ چرا که این اوراق بر اساس عقد قرض منعقد می شود و هر گونه زیادتی در این عقد، ربا محسوب می شود. اوراق مشارکت که در نیمه اول دهه 1370 در ایران طراحی شد، برای بر طرف کردن مشکل اوراق قرضه بود. این اوراق بر اساس عقد مشارکت مدنی قابل تحلیل است. با توجه به تعریف اوراق مشارکت(مشخص بودن طرح) و جایگزینی مفهوم سود علی الحساب به جای سود قطعی به نظر می رسد که مشکل شرعی اوراق قرضه برای اوراق مشارکت وجود نداشته باشد.هر چند انتشار اوراق بدهی در ایران با عنوان “اوراق مشارکت” نشانگر موفقیت و استقبال  گرم از بازار این اوراق بوده است؛ اما به طور کلی، بررسی تجربه انتشار اوراق مشارکت در ایران نمایانگر یک سری نقاط ضعف و چالش های این اوراق است که بیشتر به ابعاد اجرایی و عملیاتی این اوراق بر می گردد. برای مثال عدم وجود بازار ثانویه فعال، تحمیل برخی قیود خاص، ابهام شرعی به خصوص درباره اوراق مشارکت بانک مرکزی، ابهام در عملکرد و پیشرفت پروژه، عدم تنوع و جذابیت و همچنین عدم تدوام منظم، از جمله مهم ترین چالش های اوراق مشارکت محسوب می شود. البته به تدریج این نقاط ضعف با اصلاح و بهبود مقررات برطرف می شود.

منبع

احمری، فاطمه(1392)، ازریابی میزان آشنایی موسسات پولی و مالی با صکوک و کاربرد آن در استان آدربایجان غربی، پایان نامه کارشناسی ارشد مدیریت مالی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مهاباد.

از فروشگاه بوبوک دیدن نمایید