روش تدریس انعکاسی

روش تدریس انعکاسی مفهومی است که به تازگی در نظام های آموزشی و بازآموزی معلمان مورد توجه قرار گرفته است.این روش،واکنشی در برابر روش تدریس سنتی در آموزش بود.در روش تدریس سنتی که حدودا یک سده  به طول انجامید،معلمان می باست قواعد دقیق و اصول خاصی را دنبال می کردند؛قواعدی که از جانب نظریه پردازان به آنان تجویز می شد.از این دیدگاه، معلمان فقط مصرف کننده نظریات و افکار صاحبنظران آموزش بودند و مواد درسی را به یادگیرندگان عرضه می کردند، طوری که از حداقل قدرت عمل برخوردار بودند.بالعکس،در روش تدریس انعکاسی، معلمان نقش فعالی در کلاس درس دارند و تکنیک ها و راهبردهای آموزشی را خودشان به وجود می آورند.زیچنر و لیستون و بارتلت نیز معتقدند که معلم انعکاسی معلمی است که عقاید و نظرات،اهداف و عواقب و پیامدهای حرفه خود را در تمام سطوح،مورد سنجش و ارزیابی قرار می دهد.بنابراین معلم انعکاسی در حرفه خود با اختیار و اراده از سطح نظریه های رایج فراتر می رود؛ نظریاتی که از طریق برنامه های آموزش معلمان ارائه شده است، او سعی می کند نظریات،آراء و آرمان های خود را توسعه دهد.

سال ها پیش دیویی معلمان را به سمت و سوی واکنش و عملکرد انعکاسی رهنمون ساخت و در توضیح آن نوشت که کنش انعکاسی یعنی،نگرش فعال و نقادانه به اعتقادات و باورها و بررسی پیامدهای آنها.دیویی با این رویکرد،سه ویژگی برجسته افراد و معلمان انعکاسی را برشمرد.این سه ویژگی عبارت بودند از ذهن باز،مسوولیت پذیری و سعه صدر.ذهن باز یعنی میل به گوش فرا دادن به بیش از یک بعد از یک قضیه و در نظر گرفتن جنبه های متفاوت آن، مسوولیت پذیری نیز شامل توجه دقیق به عواقب کنش ها و فعالیت های آموزشی است،طوری که معلم خود را مسئول آموزش و پیامدهای آن می داند.

این در حالی مطرح شد که اصولا،معلمان خود را مسئول موفقیت های یادگیرندگان و کلاس درس دانسته در حالی که یادگیرندگان را مسئول شکست هایشان می دانند.سعه صدر نیز به این معنی است که معلمان شهامت آن را داشته باشند که بر ترس ها و تردیدهای خود فائق آیند و به طور انتقادی آموزش کلاس خود را به منظور ایجاد تغییر معنادار مورد ارزیابی قرار دهند.استفاده از روش تدریس انعکاسی،آنچنان که فارل بیان می کند، یک جنبش مفید در توسعه حرفه ای معلمان است و بر این بنیان استوار است که معلمان می توانند حرفه آموزشی خود را با تأمل خودآگاهانه و نظام مند درباره تجربیات آموزشی خود در کلاس درس بهبود بخشند.به عنوان معلمان انعکاسی، آنان می توانند از داده های برگرفته از تأملات نظام مند استفاده کنند. والی نیز معتقد است که معلمان انعکاسی می توانند حوادث کلاس درس را در سایه هنر،پژوهش و معرفت اخلاقی تغییر دهند. ریچاردز معتقد  است که خود پژوهی و تفکر خلاق می تواند به معلمان کمک کند تا از سطح شهودی، روزمره و غیرعقلانی به سطحی بالاتر که اعمال آنان به وسیله تأمل و تفکر راهنمایی می گردد حرکت کنند.

مفاهیم گوناگون انعکاسی بودن

در اکثر آثار مکتوب درباره پدیده انعکاسی بودن،نام جان دیویی تداعی می شود.یکی از کتاب های مشهور وی به تفصیل درباره مفهوم انعکاسی بودن سخن گفته است.عنوان این کتاب چگونه می اندیشیم: باز تعریف رابطه تفکر انعکاسی با فرایند آموزشی است.البته شان نیز شرح مبسوطی بر مفهوم انعکاسی بودن دارد .عمل انعکاسی در تقابل با عمل روزمره و آنی قرار می گیرد.عمل آنی بر اساس آزمون و خطا پیش می رود و معطوف به اصول غریزی است،درحالی که عمل روزمره بر اساس قدرت و سنت است و شیوه انفعالی و اغلب غیرعقلانی به خود می گیرد.بنا بر تعریف مذکور،معلم تأمل گرا و انعکاسی فعالیت های خود را به بوته انتقاد می گذارد و می آزماید و با آراء و نظریات جدید دست می یابد تا در سایه آن ها مهارت تدریس خود را برای ارتقاء سطح یادگیری در یادگیرندگان بالا ببرد.شان چنین روش برخورداری از جانب معلم نسبت به آموزش را در قالب چرخه ای شرح می دهد که دارای سه مرحله ارزیابی،اقدام به کنش یا عمل و ارزیابی مجدد است.البته شان بین تأمل در عمل و تأمل بر عمل تمایزی جدی قائل می شود.

تأمل در عمل در واقع تأملی واقعی و معطوف به زندگی عملی است و معلم هنگام برخورد با یک مسأله در لحظه تدریس در کلاس درس با آن مواجهه می شود.این نوع تأمل زمانی صورت می گیرد که معلمان با موقعیتی مواجه می شوند که تجربه ای منحصر بفرد را به دنبال دارد و دارای عنصری از تعجب و امور غیرمترقبه است و آنان به جای عمل به یک نظریه یا تجربیات گذشته، به اندوخته ها و تجربیات گذشته خویش متوسل می شوند تا آن موقعیت خاص را بازآفرینی کنند و به راه حل های جدیدی دست یابند. اما هنگامی تامل بر عمل صورت می گیرد که پدیده یا حادثه ای از قبل رخ داده باشد؛ سپس معلمان و متخصصان به تأمل درباره آن پدیده می پردازند.این نوع از تأمل رایج تر است و در دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی هم تشویق می شود و هم به کار می رود.از نظر مقایسه،تأمل در عمل یک فعالیت فردی است در حالی که تأمل بر عمل اصولا فعالیتی گروهی است و توسط گروه هایی خاص انجام می گیرد.البته باید توجه داشت که نقطه شروع تأمل، اغلب یک مسأله است.چیزی که ملنبی و راسل از آن به جورچین های عملی یاد می کنند. شان در این باره می نویسد: پدیده های بغرنج،آزاردهنده و جالب وجود دارد که شخص می خواهد با آن دست و پنجه نرم کند، وقتی که می خواهد به معنای آن پی ببرد.او همچنین به اندیشه هایی که به طور غیرمستقیم در عمل اوست فکر می کند؛ اندیشه هایی را که در ذهن دارد به نقد می کشد، بازسازی می کند و در تنش های بعدی خود به کار  می برد .البته باید خاطر نشان ساخت که مفهوم تأمل و انعکاسی بودن در آثار متفکران پیش از دیویی و شان نیز به کار گرفته است.

به عنوان مثال فندلر نیز مثل دیویی و شان معتقد است که تأمل گرایی و انعکاسی بودن دارای منشأ دکارتی است.از این منظر، معرفت به خود یا شناخت خود، ابزار معتبری برای کسب معرفت است.به عبارت دیگر، تأمل و تفکر به این دلیل که باعث ایجاد معرفت به خود می شود فعالیتی مثبت قلمداد می شود.البته، در فلسفه سقراط معتقد بود که علم به جهل خویشتن،آگاهی و معرفت محسوب می شود.از نظر سقراط فیلسوف کسی است که علم به جهل او نسبت به دیگران بیشتر است. فروغی در این باره می نویسد: سقراط وظیفه خود را متنبه ساختن مردم به جهل خویش و توجه به لزوم معرفت نفس قرار داده است.

گنجی در گفتاری مشابه می گوید سقراطی که افلاطون معرفی می کند هیچ نمی داند و فقط از این نظر از دیگران داناتر است که می داند که هیچ نمی داند..فندلر در قلمرو تعلیم و تربیت معتقد است هنگامی که از معلمان درخواست می شود تا درباره فعالیت های آموزشی خود به تأمل و تفکر بپردازند.یک پیش فرض دکارتی در اذهان تداعی می شود و معنی آن این است که خودشناسی باعث شناخت و معرفت به خویشتن می شود.این دانش و معرفت، به بیان متفکری دیگر به نام اینشتاوسی باعث رشد و تعالی خود دوم می شود.خود دوم نوعی شناخت و معرفت درون فردی(در درون فرد) است که باعث خودشکوفایی وی می گردد و به وی کمک می کند تا یک حیات غنی و کامل داشته باشد.بیشتر فنون و مهارت هایی که برای آموزش و پرورش معلمان تأمل گرا به کار می رود دارای بن مایه ای از تأمل و تفکر دکارتی است.

 براون و کرامپلر، کارتر و کانلی همگی معتقدند که معلمان باید تشویق شوند تا یادداشت هایی انعکاسی و تأمل گرایانه از تجربیات شخصی و زندگی واقعی خودبردارند.این یاددداشت ها به عنوان منبعی از دانش و معرفت برای آنان خواهد بود تا در تدریس کلاسی خود توفیق حاصل کنند.ناگفته پیداست که مفهوم تأمل گرایی و انعکاسی بودن دارای آبشخورهای فلسفی متعدد است و همین امر تعریف دقیق آن را با دشورای های زیادی مواجه می سازد.به همین دلیل، تلاش فراوانی صورت گرفته است تا تعریف قابل قبولی از مفهوم فعالیت انعکاسی ارائه شود، تعریفی که اجزاء یا عناصر سازنده و همچنین فرایندهای آن را دربرگیرد.به عنوان مثال ون منن معتقد است که مفهوم تأمل گرایی و انعکاسی بودن دارای سه عنصر اساسی الف.عقلانیت تخصصی، ب.  تأمل عملی و ج.تأمل انتقادی است.در تکمیل مفهوم تأمل گرایی و انعکاسی بودن، والاس عنصر چهارمی به نام تأمل اخلاقی را به فهرست سه گانه فوق اضافه می کند.از طرف دیگر، کورتاژن معتقد است که فعل انعکاسی شامل فرآیندهای تصمیم گیری است که سازمان یافته،عقلانی و زمان محور است و در آنها رفتارهای غیرعقلانی و گشتالتی نیز به چشم می خورد.

در یک دسته بندی دیگر، جی و جانسون به تعریف عمل انعکاسی در سه مرحله الف.توصیف ب.مقایسه و ج.انتقاد می پردازند.در مرحله توصیف مسأله یابی صورت می گیرد و طی آن معلم مشخص می کندکه چه جنبه هایی از کلاس درس یا فعالیت های وی مورد توجه تأمل گرایانه یا انعکاسی قرار گیرد.در مرحله مقایسه، معلم درباره موضوع مورد تأمل از منظرها و چارچوب های متفاوت به تفکر می اندیشد.در مرحله مقایسه،معلم سعی می کند از نظرات و افکار دیگران معنایی به دست آورد یا چارچوب جدیدی برای ارجاع توسعه دهد.از این طریق، معلم این توانمندی در تسامح و تساهل را در خود به وجود می آورد تا افکار و آراء مخالف خود را تحمل کند و حتی به درک آنها برسد.این توانمندی در تسامح و تساهل را در خود به وجود می آورد تا افکار و آراء مخالف خود را تحمل کند و حتی به درک آنها برسد.این توانمندی در فاصله گرفتن از محدودیت های موجود در تجربه هایمان به ما کمک می کند تا معنایی را کشف کنیم که در غیر این صورت بر ما پنهان خواهد ماند.نتیجه حاصله، درک جامع تر از محیط و بافت آموزشی و پیچیدگی های آن است.در مرحله سوم، یعنی مرحله تأمل انتقادی، معلم تأمل گرا انتخاب ها و گزینه های مختلفی را ارزیابی می کند و اطلاعات جدید خود را با آنچه از پیش می دانشته است در هم می آمیزد و تلفیق می کند.در واقع این مرحله یک مرحله تصمیم گیری است که از تحلیل موقعیت موجود حاصل می شود، این مرحله باعث شکل گیری روشهای جدید آموزش و برخورد با مشکلات و مسائل از جانب معلم می شود.

جایگاه تفکر انعکاسی در تعلیم و تربیت

یادگیری فقط به‌معنی فرایند جمع‌آوری اطلاعات نیست بلکه منظور از یادگیری آن است که یادگیرنده اطلاعاتی را که با استفاده از فعالیت و تلاش کسب کرده‌ است سازماندهی کند و آنها را درون طرحواره خود و ساختار دانش قبلی قرار دهد. این نوع نگرش نسبت به یادگیری هماهنگ با دیدگاه سازندگی یا ساختن‌گرایی در مورد یادگیری است. مطابق این دیدگاه، یادگیری یعنی ایجاد دانش و درک از جهان از طریق سوال‌کردن، تفسیر کردن، و تحلیل اطلاعات یادگیری یعنی استفاده از اطلاعات برای یکپارچگی تجارب کنونی با تجارب و اطلاعات گذشته اندشیدن و تعمق بخشی از یادگیری از راه مسئله یا یادگیری مسئله‌مدار را تشکیل می‌دهد.

کوان معتقد است که دانش‌آموزان در هنگام تفکر انعکاسی درگیر یک مسئله یا رویداد می‌شوند و این درگیری معمولا به شکل درگیری نزدیک و تنگاتنگ در فرایند یادگیری است و شاخصی از میزان یادگیری فرد به حساب می‌آید. در این معنا، فرد یادگیرنده در موقع اندیشیدن به یک مطلب به جزئیات محرک توجه می‌کند. در تفکر انعکاسی از فرایندهای ذهنی سطح بالا که فراتر از تفکر صرف و یادآوری مطلق اطلاعات است استفاده می‌شود.بنابراین، تفکر انعکاسی نقش زیادی در یادگیری و به‌خصوص یادگیری از راه حل‌مسئله دارد. تحریک تفکر انعکاسی انتقال یادگیری را تسهیل می‌نماید و با تقویت این نوع تفکر به دانش‌آموز کمک می‌شود تا از آموخته‌های خود در موقعیت‌های جدید و پیچیده استفاده کند. ارتباط بین مطالب یادگیری جدید و آموخته‌های قبلی، اندیشیدن به امور انتزاعی و سطح بالا، استفاده از راهبردهای خاص یادگیری، درک تفکر شخصی و راهبردهای یادگیری و پرداختن به یادگیری از راه حل‌مسئله از جمله پیامدهای مثبت ترویج تفکر انعکاسی است.رابطه یادگیری مسئله محور و تفکر انعکاسی را می‌توان بدین گونه مطرح کرد که هرگاه دانش‌‌آموز با مسئله‌ای مواجه می‌شود، تفکر انعکاسی به او کمک می‌کند تا نسبت به پیشرفت یادگیری خود آگاه‌تر شود، راهبردهای مناسب برای حل‌مسئله را انتخاب کند، و مشخص کند که از چه راهی می‌تواند اطلاعات لازم را برای حل مسئله جمع‌آوری کند.

منبع

شاهرخی، فرزاد(1393)، تاثیر روش تدریس انعکاسی بر مهارت های تفکر انتقادی و انگیزه پیشرفت، پایان نامه کارشناسی ارشد، تکنولوژی اموزشی، دانشگاه آزاد اسلامی

از فروشگاه بوبوک دیدن نمایید