خانواده و پایبندی مذهبی

(و مِن آیاتهِ أن خَلَقَ مِّن أنفُسَکُم أَزواجاٌ لِتَسکُنُوا إلَیهَا وَ جَعَلَ بَینَکُم مَّوَدَّۀ وَ رَحمَهّ…) (روم:21)؛و از آیات خداوند این است که برای شما از جنس خودتان همسری خلق کرد تا نزد او آرامش پیدا کنید و میان شما مودت و رحمت قرار داد.

نهاد خانواده، اصلی ترین رکن جامعه و بستر فرهنگی های گوناگون و زمینه ساز خوش بختی و یا بدبختی انسان ها و امت هاست و از این رو، اسلام که برنامه سعادت و تکامل بشر است، عنایت ویژه ای به سلامت، رشد و پویایی این نهاد سرنوشت ساز دارد. نهاد خانواده، از منظر اسلام، دارای جایگاه و قداست ویژه ای است که قابل مقایسه با هیچ نهاد دیگری نیست .در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) آمده است: (مَا بُنِی بنِاَءً فِی الإسلاَمِ أَحَّبُ إِلَی اللهِ تَعَالَی مِنَ التَّزوِیجِ)  (صدوق، 1413ق،  ( 3: 384 ؛ در اسلام بنیادی نهاده نشده است که در نزد خدا، از ازدواج (خانواده) محبوب تر باشد.

گرایش و تمایل اولیه ای که زن و مرد نسبت به یکدیگر دارند، یک هدیه الهی است که در ایجاد کانون گرم خانواده ضروری و حیاتی می باشد. و بدون آن، چنین محفلی انسی میان آنان شکل نخواهد گرفت. اما پس از تشکیل خانواده، قطعا پایداری و تداوم آن و همچنین عملکرد صحیح آن در گرو داشتن سبک زندگی متناسبی است که تکالیف، نقش ها و رفتارهای صحیح زوجین در قبال یکدیگر را تعریف نمایند؛ در این صورت است که خانواده می تواند پناهگاه و مفر استرس های جهان خارج و چارچوب تماس با سایر نظام های اجتماعی باشد و یادگیری، خلاقیت و رشد را در دامان خود تقویت کند .بنابراین، ارائه الگویی مطلوب از خانواده دینی، جهت تبیین منطقی و کارآمد از نظر اسلام در زمینه خانواده، ضروری به نظر می رسد. از همین رو، ما در این نوشتار به ارائه الگویی مطلوب از خانواده دینی در قالب ویژگی ها و راهکارهامی پردازیم.

ویژگی های سنت ازدواج

ازدواج در جامعه آرمانی نسبت به سایر جوامع ویژگی های متمایزی دارد که ما در این نوشتار به برخی از آنها اشاره می کنیم:

تقدس سنت ازدواج : از جمله عواملی که در سوق یابی به ازدواج، دوری گزیدن از جایگزین احتمالی، ایجاد آمادگی های فردی و اجتماعی برای مقابله با عوارض و آسیب های احتمالی پیوند زناشویی و  در نتیجه، حفظ وتثبیت خانواده، نقشی تعیین کننده دارد، تلقی ارزشی از پیوند زناشویی،و به تعبیری، قداست داشتن آن است. به اعتقاد صاحب نظران، یکی از عوامل مهم سقوط جایگاه خانواده در غرب، فرایند عمومی دنیوی شدن یا تقدس زدایی بوده است که افزون بر دیگر حوزه های حیات اجتماعی، بر نهاد خانواده نیز به شدت تحت تاثیر گذاشته است. در نتیجه این فرایند، ازدواج که پیش تر  اقدامی مقدس و دینی تلقی می شد، رفته رفته قداست خود را از دست داد و به یک قرار مدنی صرف مبدل شد.

نهاد خانواده از منظراسلام، دارای جایگاه و قداست ویژه ای است که قابل مقایسه با هیچ نهاد دیگری نیست. حکمت قداستی که اسلام به خانواده بخشیده است، ارزش گذاری معنوی بر پیوند خانوادگی، زمینه سازی برای تقویت این رابطه،و پیشگیری از فروپاشی آن است.قداست ازدواج و خانواده، سد محکمی در برابر سوء استفاده جنسی از زن به عنوان یک کالا یا ابزار فروش کالا،و در واقع مانع بردگی مدرن زن است. خطری که امروز نسل بشر را تهدید می کند. تقدس زدایی از کانون خانواده است.

طبرسی بیان می کند: اسلام کوشیده است نگاه قدسی به ازدواج را در میان مردم گسترش دهد. این مدعا، از تعبیرهای روایات اسلامی با دلالت های صریح یا تلویحی استفاده می شود. نمونه های زیر، رویکرد ارزشی وقدسی اسلام به خانواده را منعکس می سازند: امام سجاد(ع) فرمودند: «هر کس برای رضا و خشنودی خداوند ازدواج کند و با خویشان خود صله رحم نماید، خداوند او را در قیامت مفتخر و سربلند می کند.»

ازدواج، از نظر حقوقی کاری جایز است؛ اما از دیدگاه اسلام افزون بر اینکه مستحب است، می تواند وجوب هم داشته و دارای ارزش اخلاقی باشد و در نهایت، موجب کمال نفسانی انسان نیز بشود. امام سجاد(ع) با تاکید بر نقش نیت در کار اخلاقی، تشکیل خانواده با نیت الهی را سربلندی و رسیدن به سعادت در آخرت معرفی می کند. این امر بر ارزش اخلاقی ازدواج دلالت می کند. ازدواج صرفا پدیده ای معنوی نیست. بلکه می تواندموجب تکامل و نزدیکی انسان به خداوند باشد.

این دیدگاه در مقابل نگرشی است که رشد معنوی را در دوری از ازدواج می جوید. اگر در آموزه های اسلام به افراد سفارش می شود که پیش از اقدام به ازدواج، برای انتخاب همسر و انجام مراسم در مراحل بعدی، رفتارهای خود را با نماز، دعا و توکل بر خدا همراه کنند، به این دلیل است که به ازدواج رنگ و بوی معنویت دهند و به آن تقدس بخشند تا بتوانند زمینه تکامل انسانی را فراهم آورند.

انتخاب آگاهانه

 اچ ترنر بیان می کند: یکی دیگر از مهم ترین ویژگی های ازدواج در نهاد خانواده که نقشی بسیار تعیین کننده در سرنوشت خانواده دارد، انتخاب آگاهانه همسر است. کارشناسان امور خانواده بر این باورند که بسیاری از مشکلات و اختلافات خانوادگی، در ضعف مجاری اطلاع رسانی، شتاب زدگی و عدم انجام مطالعات دقیق در مرحله گزینش، اعتماد بی مورد به اظهار نظرهای واسطه ها و اطرافیان، جدی نگرفتن برخی نقاط ضعف مهم یا توجیه آنها، کم توجهی به اوصاف بایسته، و در مواردی فریب کاری و اغفال آگاهانه ریشه دارد.

در هر جامعه ای، شیوه ها، کم و بیش مرسومی متناسب با شرایط فرهنگی، ضرورت های عصری و حساسیت های محیطی برای عبور از این مرحله وجود دارد که افراد جامعه به فراخور حال،در فرایند انتخاب همسر از آنها سود می جویند؛ برای مثال بسیاری از جوانان امروزی در غرب، به شیوه هم خانگی روی آورده اند و آن را دوره ای آزمایشی و مقدماتی برای ورود به ازدواج تلقی می کنند ..به هر حال، معرفی شیوه های مناسب و کارآمد،و بی اعتبار ساختن شیوه هایی که از درصد اطمینان کمی برخوردارند، احتمال دست یابی به انتخاب درست و مصونیت از گرفتار شدن به برخی پیامدهای ناگوار را تا حد قابل توجهی افزایش خواهد داد.

نظام حقوقی اسلام، تحقیق از مجاری مختلف، گفت و گوی مستقیم دو طرف و دیگر راه های احتمالی را که موجب شناخت هر چه بیشتر افراد خواهان زناشویی نسبت به یکدیگر می شود، به صورت مشروط و با رعایت حدود و ضوابط خاص، مجاز شمرده است. اسلام حتی اقدام هایی مانند ملاقات حضوری به منظور آگاهی یافتن از خصوصیات فیزیکی طرف مقابل را تجویز یا بدان ترغیب نموده است.امام سجاد(ع) فرمودند: «هر که خواهد زن بگیرد، از موی او نیز بپرسد، همان گونه که از زیبایی اش می پرسد؛ که موی یکی از دو قسمت زیبایی است.»در آموزه های دینی، با تاکید فراوان بر به کار گیری عقلانیت و پرهیز از غلبه بر احساسات در زمان انتخاب همسر، زمینه پشیمانی بعد از ازدواج را از بین برده است

همسان همسری 

 یکی دیگر از ویژگی های مهمی که مورد توجه کارشناسان مسائل خانواده در حوزه جامعه شناسی در مرحله ازدواج و تشکیل خانواده قرار گرفته، «همسان همسری» است. از مجموع دیدگاه های ارائه شده، چنین استنباط می شود که همسانی زوج در ویژگی های شخصیتی، موقعیت تحصیلی، موقعیت خانوادگی و شرایط سنی و فرهنگی، بقا و استحکام زندگی مشترکشان را تا حد زیاد تضمین خواهد کرد،و ناهمسان همسری میان دو همسر، سرچشمه کشمکش های خانوادگی است.از مهم ترین انواع همسانی زوج که در موفقیت زندگی مشترک نقش اساسی ایفا می کند، همسانی فرهنگی آنان است که گونه های مختلف اشتراک در زبان، دین، ملیت، نظام ارزشی، بینش ها و باورها را شامل می_ شود. بدون شک، همسان همسری، شرط لازم در هم زیستی بی دغدغه انسان ها و محوری ترین نقطه وفاق و همبستگی آنهاست و این به دلیل تاثیر آن بر جلب محبت متقابل، کاهش سوء تفاهم و حل آسانتر مشکلات احتمالی، و درنتیجه رسیدن خانواده به ارامش است.

از سوی دیگر، فقدان زمینه مشترک، امکان برقراری ارتباط مثبت را دشوار می سازد و افراد را به صورت جزیره های مجزا و مستقل از یکدیگر درمی آورد. در اسلام، بر اصل همسان همسری به عنوان معیار همسرگزینی و ضامن انسجام خانواده، در ذیل عنوان «کفویت» تاکید شده است؛ اما دیدگاه ارزشی اسلام، تعریف خاصی از کفویت زن و شوهر ارائه داده است. به موجب این تعریف، با برخی جنبه های همسان همسری (همسانی دینی، ایمانی و اخلاقی) برخورد ایجابی،و با برخی از جنبه های دیگر آن (همسانی نژادی، قومی و طبقاتی) برخورد سلبی صورت گرفته است.اگر همسانی ایمانی و اخلاقی همسران، به درستی رعایت شود، احتمال بروز آسیب های ناشی از ناهمسانی نژادی، قومی و طبقاتی زن و شوهر به شدت کاهش می یابد.

زراره از امام باقر(ع) نقل می کند که: پدرش، اما سجاد(ع) در یکی از سفرهایش به مکه، زنی را از خانواده ای بی بضاعت خواستگاری کرد و بعد از آن، او را برای خود تزویج نمود. یکی از همراهان حضرت به محض آگاهی از این امر، بسیار ناراحت شد که چرا حضرت چنین زن بی بضاعتی را انتخاب کرده است. وی به تفحص و تحقیق پرداخت تا بداند که این زن کیست و از چه خانواده ای است و چون به این نتیجه رسید که زن از خانواده ای گمنام و بی بضاعت است، فورا به محضرمبارک امام سجاد(ع) آمد و پس از اظهار ارادت، عرض کرد: یابن رسول الله! من فدای شما گردم؛ این چه کاری بود که کردید؟ چرا با چنین زن بی بضاعتی، از چنین خانواده ای ازدواج کردید که هیچ شهرت و ثروتی ندارد. این امر حتی برای مردم نیز مسئله انگیز شده است.

امام سجاد(ع) فرمودند: « من گمان می کردم که تو شخصی خوش فکر و نیک سیرت هستی. خداوند متعال به وسیله دین مبین اسلام تمام این افکار-خرافی و بی محتوا – را محکوم و باطل گردانده و این نوع سرزنش ها و خیالات را ناپسند و زشت شمرده است. » آنچه در انتخاب همسر برای ازدواج و زندگی مهم است، ایمان و تقواست و آنچه امروز مردم به ان می اندیشند، افکار جاهلیت است و ارزشی نخواهد داشت.

ویژگی های ساختار نهاد خانواده

حرا نی بیان می کند: مجموعه پایگاه ها و نقش ها که خاصیت تقسیم اجتماعی کار را نشان می دهند، بستری می شوند تا بر اساس آن، روابط اجتماعی نسبتا پایدار حاصل شو.د که آن را ساختار می گویند.پذیرفتن مجموعه ای از نقش ها در نهاد خانواده که در برهه ای خاص، سیری نسبتا پایدار از روابط متقابل اجتماعی را به وجود می آورند، ساختار خانواده را شکل می دهد.در این قسمت به بررسی برخی از ویژگی های ساختاری این نهاد می پردازیم:

سرپرستی مرد: از نظر حقوقی، خانواده به عنوان یک واحد اجتماعی، همانند هر اجتماع دیگر، نیاز به یک سرپرست دارد و از آنجا که اسلام خانواده را اساس جامعه می داند، توجه فراوانی به پی ریزی درست بنیان خانواده دارد تا از این رهگذر، استحکام و سلامت جامعه را تضمین کند.اسلام در عین توجه بسیار به گسترش و تعمیق عواطف در میان اعضای خانواده و طرح آن به عنوان یک اصل حاکم بر رفتار خانوادگی، اصل سرپرستی مرد بر نهاد خانواده را مطرح می کند تا در مواردی که مشکلات خانوادگی، از طریق برخوردهای عاطفی برطرف نمی شود، از طریق این اصل برطرف شود.

در اسلام مدیریت خانواده به شوهر اعطا شده است. امام سجاد (ع) : « و اگر چه حق تو بر عهده او (زن) سخت تر و فرمان پذیری از تو آنچه دوست می داری وناپسند می شماری- تا جایی که گناه نباشد- بر او لازم تر است.» البته، سرپرستی مرد در خانواده، به معنای مطلق بودن فرمانروایی او در محیط خانواده نیست که به دلخواه فرمان دهد و زن همانند برده ای مطیع و تسلیم او باشد.بنابراین، همان گونه که برای تحکیم بنیاد خانواده، وجود یک سرپرست، ضروری است و بدون آن، خانواده به سستی و تزلزل می گراید، خود سری ها، خود کامگی ها، خود محوری ها و اعمال زور و قدرت بی جا نیز بنیاد خانواده را متزلزل خواهد کرد. اسلام کوشیده است از طریق تلفیق قدرت با ویژگی های اخلاقی ای همچون فروتنی، مهرورزی و گذشت، رابطه زن و شوهر را تا جایی که امکان دارد، تلطیف کند واز تبدیل شدن آن به یک رابطه زورمدارانه جلوگیری نماید.

امام سجاد(ع) فرمودند: «اگر چه حق تو (شوهر) بر عهده او سخت تر و فرمان پذیری از تو آنچه دوست می داری و ناپسند می شماری- تا جایی که گناه نباشد- بر او لازم تر است، ولی زن نیز حق مهرورزی و همدمی دارد و حق دارد که آرامشش در برآوردن لذتی که در انجامش ناگزیر است، فراهم شود. در این روایت امام سجاد(ع)، در راستای محدود سازی قدرت مردان، توسل به شیوه های تربیتی اخلاقی را اولویت خود قرار داده است و بعد از توصیه به اطاعت زن از شوهر خود، مهر ورزی  و همدلی با زن را حق وی بیان می فرمیاد و از این طریق به تلفیق قدرت با آموزه های اخلاقی می پردازد و از آسیب های احتمالی قدرت برای مرد جلوگیری می کند و بدین گونه الگویی مطلوب از مدیریت در این نهاد مقدس ترسیممی نمایند.

آگاهی و پذیرش نقش ها: از دیگر زمینه ها و عوامل بسیار موثر بر وضعیت خانواده، ارائه آگاهی ها و آموزش های لازم به دختران و پسران جهت احراز موقعیت همسری،و در مرحله بعد، موقعیت پدر ومادری نسبت به فرزندان و ایفای نقش های متناسب با این موقعیت هاست. تردیدی نیست که موفقیت روابط خانوادگی، تا حدود زیادی به برخورداری هر یک از همسران از پاره ای آگاهی ها و مهارت های مرتبط با نقش های زن و شوهری یا پدر و مادری بستگی دارد. آشنایی با جهت مثبت و منفی زناشویی، یکی از لوازم مهم ورود به این رابطه است. زن و مردی که به ازدواج تصمیم دارند باید بدانند که زناشویی از سویی نوید بخش است و از سوی دیگر، مسئولیت ها و وظایف جدید را ایجاد می کند .

نقش عاطفی همسران: نقش عاطفی همسر به مجموعه وظایف و انتظاراتی الزامی یا ترجیحی اشاره دارد که برای فرد در بعد ارضای نیازهای عاطفی همسرش، تعیین شده است.یکی از نیرومندترین عوامل دوام و رشد خانواده، عاطفه و محبت اعضای خانواده به یکدیگر است. بنابراین، به حکم عقلی، اگر زندگی خانوادگی ضرورت داشته باشد. بهترین عامل برای استحکام و بقای آن، برانگیختن عواطف متقابل افراد خانواده نسبت به یکدیگر است.

تقویت عواطف، تامین بهتر مصالح زندگی را به دنبال دارد؛ زیرا وقتی انسان کسی را دوست می دارد، تلاش می کند تا مصالح او تامین شود و در هر جا که عواطف متقابل وجود دارد، همه افراد سعی در پیشرفت یکدیگر دارند. آنچه انسان را از این همدلی و همیاری باز می دارد. خودخواهی و خود محوری افراد است که به اساس خانواده لطمه می زند و بنیاد آن را سست و متزلزل می سازد.زن و مرد با توجه به تفاوت هایی که در آفرینش دارند، از طریق برآورده کردن نیاز های غریزی و روانی یکدیگر و در کنار هم قرا  گرفتن، احساس آرامش می کنند.

نقش عاطفی زن: امام سجاد(ع) در رساله حقوق، بر نقش عاطفی زن در قبال شوهر اشاره می کند: «و اما حق همسرت – که با پیوند زناشویی زیر دست تو شده- این است که بدانی خدای عزوجل او را مایه آرامش و راحتی تو ساخته است.در روایت دیگری می فرمایند: «هر کس برای او (مومن) همسری تزویج کند که موجب انس و آرامی دل او شود، خداوند در قبر کسی را که به صورت محبوب ترین بستگان اوست، با وی مانوس می سازد.»

در متن عربی روایت، ضمیر مذکر در واژه «یسکن» به مرد برمی گردد؛ یعنی مرد بدون آفرینش زن آرامش ندارد و نیازمند انیس است. ضمیر «الیها» نیز به زوجه، یعنی زن برمی گردد و مفاد آن چنین می شود که گرایش انسی مرد، به زن است و بدون آن مانوس نیست و با وی انس گرفته و آرام می شود.در این سخن نیز به وجود آرامشگر زن در خانواده اشاره شده و بر توجه به این ویژگی در هنگام انتخاب همسر تاکید شده است. آرامش زن در خانه موجب آرامش و آسایش خانواده می شود و قوه محرکه اعضای خانواده در داشتن روحیه ای شاداب و سرزنده و ابراز محبت میان آنهاست .

نقش عاطفی شوهر: در اندیشه ائمه اطهار گزاره هایی را می بینیم که از آنها لزوم توجه شوهران به ارضای نیازهای عاطفی همسرانشان استفاده می شود. در این بخش، به برخی از این روایات که بر رفتنار شایسته  شوهر با همسرش و برخورد محترمانه و محبت آمیز با وی دلالت دارند، اشاره کرده، آنها را بر حسب چند محور ذیل تفکیکمی کنیم:

الف) نیکو سخن گفتن:زن و شوهر در محیط خانواده باید علاوه بر محتوای کلام، در انتخاب قالب آن نیز دقت کافی را داشته باشند تا اثرش بر دیگری پایدار و پر دوام باشد.امام سجاد فرمودند: «گفتار نیگ، فرد را نزد خانواده محبوب نماید.»

ب) .احترام:انسان به صورت فطری دارای کرامت و حرمت است و به همین دلیل باید از احترام برخوردار بوده، از تحقیر به دور باشد. امام سجاد احترام به زن در محیط خانواده را یکی از حقوق زن بیان می فرمیاید که رعایت آن می تواند نقش مهمی در تحکیم روابط بین همسران داشته باشد.آن حضرت می فرمایند: «و اما حق زن و همسر آن است که احترامش کنی.»

نقش جنسی همسران: نقش جنسی همسر به مجموعه وظایف و انتظارات الزامی یا ترجیحی اشاره دارد که برای هر فرد در بعد نیازهای جنسی مقرر شده است.غریزه جنسی، کشش و جاذبه ای است که دو جنس مخالف را بهئم نزدیک می کند و باعث تشکیل خانواده می شود. در نظام آفرینش، با رفع نیاز جنسی، نیاز عاطفی انسان تامین می شود و در نتیجه انسان می تواند به آرامش و سکونی که به زوجین وعده داده شده است، دست یابد. این واقعیت وقتی تحقق می یابد که زن و شوهر، هر یک با آگاهی کامل به نقش جنسی خود و با میل و رغبت و آمادگی های کامل، به آن بپردازند. بدیهی است محیط خانواده مناسب ترین محیط برآورده کردن این نیازهاست؛

زیرا چنان که ایور موریش نیز تاکید کرده است: «هر چند واضح است که می توان این نیازها را در خارج از نهاد خانواده و ازدواج برآورده کرد، ولی این نکته واضح است که ارضای کاملا نامحدود خواسته های جنسی، به فروپاشی نظام جامعه و مناسبات آن منجر می شود.»

نقش جنسی زن: نقش جنسی زن در قبال شوهر که در منابع فقهی تحت عنوان حق تمکین بررسی می شود به این معناست که زن باید امکان بهره گیری جنسی را برای شوهرش، بدون هیچ گونه محدودیتی فراهم کند.امام سجاد(ع) درباره نقش جنسی زن می فرمایند: «اگر چه حق تو (شوهر) بر عهده او (زن) سخت تر و فرمان پذیری از تو در آنچه دوست می داری و ناپسند می شماری – تا جایی که گناه نباشد- بر او لازم تر است.»تامین نیازهای مرد و تمکین از خواسته های مرد، یکی از حقوق مرد بر زن بیان شده است. بدون شک، نیاز جنسی یکی از اساسی ترین نیازهای مرد شمرده می شود.

ب)نقش جنسی شوهر: امام سجاد(ع) یکی دیگر از نقش های مرد در خانواده را نقش جنسی کمی داند که ایفای مناسب این نقش، تاثیر بسزایی درتحکیم نهاد خانواده دارد.امام سجاد(ع) درباره نقش جنسی شوهر می فرمایند: «زن حق دارد که آرامشش دربرآوردن لذتی که در انجام آن ناگزیر است، فراهم شود.»آن حضرت اشباع غریزه جنسی و لذت بردن از یکدیگر را عامل و محور مهم سکون و آرامش در نهاد خانواده معرفی می کند. این سخن حضرت، به توجه خاص مرد به میل جنسی زن اشاره دارد و آرامشگری زن را منوط به اشباع درست غریزه جنسی اش می داند. عدم ارضای این نیاز موجب تنش و عصبیت،و در نتیجه بروز درگیری های فراوان می شود. توصیه ها و آموزه های فراوان دین اسلام درباره نحوه اشباع غریزه جنسی نشان از اهمیت این غریزه و نقش کلیدی آن در تحکیم پایه های کانون خانواده دارد. نقش ارضای جنسی وعاطفی زن و شوهر در کاهش کجروی های اجتماعی، به ویژه تخلفات جنسی، امری است که به استدلال چندانی نیاز ندارد.

نقش پدری و مادری:

نقش پدری و مادری به مجموعه وظایف و انتظارات الزامی یا ترجیحی اشاره دارد که برای هر یک از والدین نسبت به فرزندان خود مقرر شده است.بعد از زن و شوهر، فرزندان رکن سوم خانواده را تشکیل می دهند. با تولد فرزندان، روابط و نقش های جدیدی در درون خانواده شکل می گیرد که هدایت و سازمان دهی آنها نقش بسیار مهمی در تحقق اهداف خانواده مطلوب دارد. بر عکس، بی توجهی به آنها نه تنها خانواده را در دستیابی به اهدافش ناکارآمدمی کند، بلکه گاه آن را به مکانی برای جرم و جنایت مبدل می سازد..

وظایف والدین در قبال فرزندان

اظهار محبت: در فرهنگ توحیدی، انسانی تربیت می یابد که مظهر اسماء الهی در روی زمین است. بر اساس آموزه های دینی ، انسانی می تواند مظهر خداوند در امامت رحمت باشد که طعم شیرین محبت و مهربانی را چشیده باشد و خانواده تنها کانونی است که می تواند این مسئولیت را بر عهده بگیرد.برقراری رابطه عاطفی با فرزندان و اظهار محبت به کودکان از جایگاه ویژه ای در نظام تربیتی امام سجاد برخوردار است. ابوحمزه شمالی می گوید: بر سرور و مولایم علی بن الحسین وارد شدم. حضرت نشسته بود و کودکی بر زانوانش جای داشت. امام دلباخته کودک  می نمود. پیوسته او را می بوسید و نوازش می کرد. کودک برخاست، سمت در رفت و به زمین افتاد حضرت سراسیمه برخاست، او را از زمین بلند کرد و با پارچه ای، خون از پیکرش زدود و فرمود: فرزندم! تو را به خدا می سپارم از اینکه به دار آویخته شوی .

حمایت: حمایت مالی از فرزندان، یکی دیگر از وظایفی است که بر عهده والدین قرار داده شده است. بخشی از نفقه ای که پرداخت آن بر مرد لازم است، مربوط به هزینه فرزندان در کوچکی یا دوران نیازمندی است. از نظر اسلام، در صورت نیازمندی فرزندان و توانایی والدین بر تامین مخارج آنان، والدین باید به کمک آنان بشتابند و اداره اقتصادی او را بر عهده گیرند. این قانون اقتصادی اسلام در خانواده نشان می دهد که اسلام خانواده را در چارچوب خانواده هسته ای زن و شوهر نمی داند، بلکه خانواده گسترده ای از خویشاوندان درجه اول، یعنی فرزندان، فرزندان آنها و پدر و مادر را دربرمیگیرد. این نگاه به خانواده، روابط عاطفی و اجتماعی گسترده ای را به دنبال  می آورد.امام سجاد(ع) نیز تامین هزینه های زندگی فرزندان را وظیفه پدر می داند و می فرمیاند: «بار خدایا! برای من و به دست من روزی شان را فراوان گردان.»

نقش فرزندی:

 نقش فرزندی به مجموعه وظایف و انتظارات الزامی یا ترجیحی اشاره دارد که برای هر فرزند در این جایگاه نسبت به والدین خود مقرر شده است.مهم ترین رابطه ای که ممکن است بین دو انسان تحقق یابد، رابطه فرزند با پدر و مادر است که نمایانگر وابستگی وجود فرزند به وجود والدین اوست. در اینجا نمی توان رابطه متقابل را ملاک ارزیابی افعال و رفتار آنهابا یکدیگر قرار داد؛ زیرا هیچ گاه فرزند قادر نیست بر پدر و مادر خود تاثیری داشته باشد؛ مانند تاثیری که پدر و مادر در پیدایش فرزند خود دارند. وجود فرزند، بستگی به وجود والدین خود دارد، ولی وجود پدر و مادر هیچ بستگی به وجود فرزندانشان ندارد.

امام سجاد(ع) نیز با تاکید بر این مطلب می فرمایند: «من از آنچه والدینم در حق من انجام داده اند، ناخرسند نیستم، ای پروردگار من!) چرا که حق ایشان بر منواجب تر،و نیکی شان درباره من مقدم تر،و احسانشان به من بیش از ان است که به عدالت از آنان تقاص کشم یا با آنان معامله به مثل کنم.»صحیفه سجادیه رابطه مطلوب بین فرزندان و والدین را به بهترین شکل ممکن به تصویر کشیده است. هر رفتاری که از انسان سر می زند، دارای پشتوانه ای شناختی و انگیزشی است. این مراحل در مورد رفتار با والدین، به خوبی در دعای بیست و چهارم صحیفه سجادیه بیان شده است.

 نقش خویشاوندی:

 در جامعه آرمانی، وظایف اعضای خانواده محدود به درون خانواده نیست، بلکه در افراد خانواده در قبال خویشاوندان نیز مسئولیت دارند و در صحیفه و روایاتی از امام سجاد به این وظایف اشاره شده است و مسلمانان به انجام آنها برای دستیابی به جامعه آرمانی، تشویق و ترغیب شده اند. امام سجادبا اختصاص دعای بیست و ششم به دوستان و همسایگان، چگونگی تعامل افراد با همسایگان خود در جامعه آرمانی را بیان فرموده اند. ایشان همچنین به اهمیت روابط خویشاوندی، نقش حمایتی از نهاد خانواده و تاثیر آ« در تحکیم پایه های خانواده اشاره نموده اند، که ما در این بخش ، به دلیل جلوگیری از طولانی شدن مطلب، از بیان تفصیلی آن خودداری می کنیم.

ویژگی های کارکردی نهاد خانواده

خانواده مطلوب در بخش کارکردی نیز از مشخصه های خاصی بهره می برد که موجب تمایز خانواده آرمانی می شود. کارکرد در بیان کارکرد گرایی، تاثیری است که پدیده های اجتماعی از خود بر جای می گذارند. این آثار، نتیجه و دستاورد «ساختارها» هستند.

مشروعیت بخشی به فرزندان:

تامین پدر شرعی برای فرزندان، ویژگی کارکردی دیگری است که خانواده زن وشوهری ایفا می کند. در واقع، اهمیت این کارکرد به دلیل نتایج و آثار اجتماعی آن است که هویت بخشی به افراد، انتقال منظم ارث،و تداوم نظام خویشاوندی، از جمله مهم ترین آنها به شمار می آیند.

کودکان نامشروع، مشکلات فراوانی برای جوامعی که روابط آزاد جنسی را تزویج کرده اند به وجود آورده و افزایش قابل توجه تعداد این فرزندان، موضوعی است که توجه بسیاری از جامعه شناسان را به خود معطوف کرده است. افزایش شمار فرزندان نامشروع، تا حدودی ناشی از تغییر نگرش ها و باورها درباره رابطه جنسی پیش از ازدواج و زندگی مشترک بدون ازدواج است. به نظر می رسد اتخاذ تدبیرهایی در زمینه کاهش روابط جنسی خارج از چارچوب ازدواج، تنها راه حل معقول و منطبق با ارزش های اسلامی برای مشکل فرزندان نامشروع است.

ابوحمزه می گوید: خدمت امام علی بن الحسین بودم که مردی خدمت آن جناب آمد و گفت: ای ابا محمد! من گرفتار زنان هستم، روزی زنا می کنم و روزی روزه می گیرم. آیا این روزه کفاره گناه آن روز می شود؟امام فرمودند: «محبوب ترین کارها نزد خداوند آن است که مردم از وی اطاعات نکنند و معصیت ننمایند. زنا نکنید  و روزه هم نگیرید. » امام باقر در آنجا حاضر بود. دستش را گرفت و فرمود: «کار دوزخیان را می کنی و امیدوار هستی وارد بهشت گردی!»فرزند متولد شده از زنا، پدر شرعی و قانونی ندارد و در نتیجه، از شبکه خویشاوندی و تربیت صحیح بی بهره خواهد بود.

جلوگیری از انحرافات اجتماعی:

کنترل اجتماعی، یکی از ویژگی های کارکردی مهم نهاد خانواده آرمانی است که از راه نظارت خانواده بر رفتار اعضا تحقق می یابد. البته با توجه به رواج بینش های فردگرایانه و آزاد خواهانه در جوامع غربی، از نقش خانواده در کنترل مستقیم رفتار همسران به شدت کاسته شده است.کنترل مستقیم هر یک از دو زوج بر رفتارهای طرف مقابل، به ویژه رفتارهای جنسی خارج از چارچوب ازدواج، امری است که در بسیاری از فرهنگ های گذشته و حال به چشم می خورد؛ هر چند به دلیل عواملی مانند قدرت بیشتر مردان و نقش های جنسیتی متفاوت زن/و شوهر، این کنترل، بیشتر از جانب مردان نسبت به زنان اعمال شده است.خانواده، گذشته از کنترل مستقیم، به طور غیر مستقیم و از راه ایجاد فضایی همراه با آرامش و امینت جامعه پذیری و ارضای نیازهای جنسی و عاطفی همسران نیز انان را از گرایش به کجروی باز می دارد.

بی تردید ضعف نهاد خانواده، اگر یگانه عامل شیوع بی سابقه انحرافات جنسی تلقی نشود، بی تردید مهم ترین و اصلی ترین عامل است و جهان غرب هزینه بسیار سنگینی در برابر برخی آزادی های موهوم جنسی پرداخته است.نیز کنترل اجتماعی، به عنوان یکی از ویژگی های کارکردی مهم خانواده مورد توجه قرار گرفته و به نقشی که زن و مرد در نهاد خانواده در کنترل یکدیگر دارند، اشاره شده است.امام صادق(ع) می فرمایند: «هرگاه یکی از دامادهای امام سجاد به منزل وی می رفت و بر حضرتش وارد می شد، اما عبای خود را از دوش بر می گرفت و برای او پهن می نمود تا روی آن بنشیند. سپس به داماد خود می فرمود: «خوش آمدی؛ که تو هم تامین کننده هزینه های خانواده خود و هم نگه دارنده ناموس خود ارزیاب شر هواهای نفسانی و اجانب هستی.»

منبع

یگانه، زهرا(1393)، رابطه پایبندی مذهبی با رضامندی زناشویی زوجین، پایان نامه کارشناسی ارشد، روان شناسی عمومی، دانشگاه آزاد اسلامی

از فروشگاه بوبوک دیدن نمایید