تفاوت رفتار مذهبی سالم با وسواس مذهبی – اخلاقی

هنگام پژوهش درباره وسواس مذهبی – اخلاقی و یا انجام مداخلات درمانی، باید وجوه تمایز رفتارهای مذهبی عادی و وسواس‌گونه را مدّنظر داشت. همچنین آگاهی از احکام دینی و اعمال عبادی هر مذهب و تفاوت‌های میان آنها الزامی است. موضوعات محتوایی نشانه‌های وسواس مذهبی – اخلاقی مورد توجه و علاقه اکثر افراد مومن در یک دین خاص هستند، امّا فرد مبتلا این موضوعات را خارج از زمینه کلّی خود در نظر گرفته و برایشان اهمیتی بیش از حد قائل می‌شود. گرین‌برگ و ویتزوم ، و کیاروچی ، شش تفاوت میان رفتار مذهبی سالم و وسواس مذهبی – اخلاقی برشمرده‌اند:

• اعمال باورهای مذهبی یک فرد مبتلا به وسواس از دستورات و فرامین مطرح شده در مذهبش بسیار فراتر می‌رود مثلاً : باور به اینکه فرو دادن بزاق دهان در هنگام روزه یک گناه است.
• اعمال باورهای فرد مبتلا آنقدر به درست انجام دادن محدود و متمرکز می‌شود که ارتباط با خداوند تحت‌الشعاع قرار می‌گیرد. مثلاً شخص ممکن است آنقدر نسبت به کافر بودن یا نبودن خود دچار شک و تردید شود که وسواس‌گونه به مطالعه متون مربوطه بپردازد و احساس کند تا وقتی که مشکل حل نشده قادر به صرف وقت برای هیچ چیز دیگر نیست.
• وسواس مذهبی در عبادات و رفتارهای مذهبی عادی اختلال ایجاد می‌کند. مثلاً اینکه تشریفات وسواس‌‌گونه هنگام وضو و نماز فرد را از شرکت در نماز جماعت بازدارد.
• فرد مبتلا ممکن است آنقدر برای درست انجام دادن آداب مذهبی نیرو و زمان صرف کند که از جهت دیگر جنبه‌های مهم این مانند نیکی به دیگران و یاری مستمندان غافل شود.
• در وسواس مذهبی- اخلاقی، فرد قادر به فائق آمدن برتر دیدهای خود نیست. در این حالت، شخص از یک استدلال به استدلال دیگر می‌رود امّا هیچگاه به نتیجه نمی‌رسد و در این چرخه باطل گرفتار می‌شود، در حالی که تردیدهای معمولی با استدلال قابل حلّند.
• رفتارهای مذهبی وسواس‌گونه ؛ نمازهای تکراری، وارسی‌های اجباری و غیره اغلب در پاسخ به افکار نفوذگر مزاحم صورت می‌گیرند و در صورتی که فرد تصمیم به قطع این رفتارها بگیرد، با مقاومت و افزایش وسواس‌ها و اجبارها مواجه خواهد شد.

کیاروچی ، سه نوع وسواس مذهبی – اخلاقی را مشخص نموده است:

• هیجانی
• تحوّلی
• محیطی

 نوع هیجانی در واقع نوعی از OCDاست که به عنوان یک اختلال هیجانی شناخته می‌شود. نوع تحوّلی به مرحله‌ای طبیعی از رشد در دوران نوجوانی یا جوانی اشاره دارد که در آن فرد به شدّت نسبت به برخی مسائل معنوی یا اخلاقی حسّاس می‌شود و ممکن است نوعی اشتغال ذهنی یا کمال‌گرایی اخلاقی یا معنوی را تجربه کند. این نوع از وسواس مذهبی – اخلاقی معمولاً به‌طور طبیعی خود به خود با گذشت زمان و یا به کمک یک فرد راهنما به تعادل رسیده و از بین می‌رود. در رابطه با وسواس مذهبی – اخلاقی نوع محیطی، کیاروچی مشاهده کرد که در برخی خرده‌فرهنگ‌ها، رفتار وسواس‌گونه مذهبی تقویت می‌شود. به عقیده وی، برخی گروه‌های مذهبی اصول سختگیرانه‌ای مبنی بر پیروی بی‌قید و شرط از ارزش‌های معنوی یا اخلاقی را ترویج می‌کنند که از هنجارهای عمومی فراتر می‌رود و از این طریق سبب اشاعه وسواس مذهبی – اخلاقی می‌گردند.

کیاروچی،  مثالی از یک زن مسیحی ارائه می‌کند که توسط رهبران مذهبی به این باور رسیده بود که رابطه جنسی فی‌نفسه کثیف و نفرت‌انگیز است، حتی اگر در چهارچوب رابطه زناشویی باشد. پیش از رابطه جنسی با همسرش، او انجیل را در یک کشو قرار می‌داد. وی می‌گفت که نمی‌خواهد افکار مذهبی و جنسی در فکرش با هم آمیخته گردند.برخی پژوهشگران اشاره می‌کنند که وسواس مذهبی ـ اخلاقی ناشی از محیط ممکن است در برخی افراد موجبات ابتلا به OCD را فراهم آورد . با این حال، آگاهی نسبت به تفاوت‌های فرهنگی و مذهبی ضروری است و یک روان‌درمانگر نباید به مراجعان برچسب بیماری بزند به صرف اینکه آنها مذهبی هستند یا عقاید دینی‌‌شان با وی متفاوت است .

وسواس مذهبی – اخلاقی و نشانه‌های وسواس فکری – عملی

همان‌گونه که پیش از این نیز اشاره شد، مطالعات انجام گرفته در خصوص وسواس مذهبی – اخلاقی نسبت به سایر انواع OCD بسیار کمتر است . در تلاش برای شناخت هرچه بهتر وسواس مذهبی – اخلاقی و توضیح برخی ویژ‌گی‌های منحصر به فرد آن از جمله پاسخدهی ضعیف به درمان . برخی پژوهشگران به بررسی ارتباط میان وسواس مذهبی – اخلاقی و ابعاد مختلف نشانه‌های وسواس پرداخته‌اند.

یکی از علل پاسخدهی ضعیف وسواس مذهبی – اخلاقی به درمان را می‌توان بینش ضعیف مبتلایان دانست. برخی پژوهش‌ها حاکی از آنند که وسواس مذهبی – اخلاقی با بینش ضعیف مرتبط است و خاصیت خودهمخوانی  دارد. در ایران نبی پوراشرفی ، با مطالعه موردی بر روی 155 بیمار مبتلا به وسواس دریافت که میزان بینش نسبت به وسواس‌های نجسی و پاکی و مقاومت در برابر آن‌ها بطور معنی‌داری مختل است. همچنین مبتلایان به وسواس‌های مذهبی، خودبیمارپنداری و شستشو بطور معنی‌داری دارای تاخیر در مراجعه به پزشک بودند. با این وجود، مطالعه تک و اولوگ ، بر روی مبتلایان به OCD در ترکیه نشان داد که میان وسواس مذهبی – اخلاقی و سایر گروه‌های فرعی OCD به لحاظ بینش و شدّت بیماری تفاوتی وجود ندارد و تعداد وسواس‌های فکری – عملی در افراد تنها پیش‌بینی کننده وسواس مذهبی – اخلاقی است. این یافته‌ها به وسیله نلسون ، آبراموویتز، وایت ساید  و دیکن،  نیز تایید گردیده است.

در برخی مطالعات تحلیل عاملی نشانه‌های OCD ، وسواس‌های جنسی و مذهبی با فاکتوری که اغلب، وسواس‌های فکری خالص  یا  OCD فکری اوّلیه ‌ نامیده می‌شود بار عاملی دارند . برخی دیگر از بررسی‌ها نشان داده‌اند که وسواس مذهبی – اخلاقی با وسواس‌های فکری و تردید وسواس‌گونه  که خود نوعی وسواس فکری است، همبستگی دارد. ازآنجایی که برخی پژوهش‌ها نشان داده‌اند که افکار وسواس‌گونه بدون اعمال اجباری با پاسخدهی ضعیف به درمان مرتبط است ، همبستگی وسواس مذهبی – اخلاقی با وسواس فکری را می‌توان به عنوان یکی از دلایل پیامد درمانی ضعیف وسواس مذهبی –  اخلاقی ذکر کرد.

مشاهدات بالینی در کشورهای غربی  نشان می‌دهد که افراد مبتلا به وسواس‌های مذهبی – اخلاقی اغلب وسواس‌های عملی بسیار کمتری نسبت به سایر انواع OCD ؛ مانند احتکار و شستشو دارند و معمولاً درگیر تشریفات ذهنی می‌گردند، مثلاً شخص ممکن است به اعمالی چون خنثی‌سازی ذهنی و تکرار دعا و نماز دست بزند یا برای کسب اطمینان از عدم ارتکاب گناه، افکار و اعمالش را بارها در ذهن خود مرور کند. در همین راستا نشان داده شده که افراد مبتلا به وسواس‌های ذهنی معمولاً تشریفات ذهنی را برای خنثی‌سازی ناراحتی ناشی از این وسواس‌ها به کار می‌گیرند . به‌طور کلّی راهبردهای خنثی‌سازی در وسواس مذهبی – اخلاقی طیف وسیعی از راهبردهای ناآشکار (ذهنی) و آشکار (اجتناب، آیین‌های وسواس‌گونه) را دربر می‌گیرد . شواهدی مبنی بر رابطه خنثی‌سازی با استفاده از شمارش و وسواس مذهبی – اخلاقی وجود دارد که در توضیح آن به این نکته اشاره شده که وسواس مذهبی – اخلاقی ارتباطی قوی با تفکر جادویی دارد . از سوی دیگر تفکر جادویی به عنوان یکی از پایه‌های شناختی وسواس شمارش شناخته شده است  که یکی از انواع وسواس‌های خنثی‌سازی است.

برخی مطالعات به ارتباط وسواس مذهبی – اخلاقی با وسواس وارسی اشاره کرده‌اند . در جمعیت عمومیOCD، وسواس وارسی بیشتر شامل وارسی در، اجاق گاز، ‌کمدها، پنجره‌هاو غیره است. در افراد مبتلا به وسواس مذهبی – اخلاقی امّا، وسواس وارسی ممکن است به صورت وارسی آرای مراجع مذهبی، وارسی اشتباهات یا آسیب‌های وارده به دیگران ، وارسی متون مذهبی یا وارسی اعمال و افکار مذهبی خود  جلوه‌گر شود. بررسی‌های بسیار اندکی در تایید رابطه میان وسواس مذهبی – اخلاقی و وسواس آلودگی/ شستشو در نمونه‌های غربی منتشر شده‌اند، ورشووسکی ، نشان داده که رابطه ضعیفی میان این دو وجود دارد. اولاتونجی و همکاران ، نشان دادند که وسواس شستشو یکی از پیش‌بینی‌کننده‌های ترس از گناه  یکی از زیرمقیاس‌های پرسشنامه وسواس مذهبی – اخلاقی پن، است و مطرح کردند که این ارتباط می‌تواند بدان دلیل باشد که پاکیزگی اغلب به عنوان نشانه‌ای از خلوص اخلاقی به شمار می‌رود.

نتایج همین پژوهش نیز بر نقش وسواس احتکار به عنوان یکی از پیش‌بینی‌کننده‌های ترس از گناه تاکید می‌کند. اولاتونجی و همکاران، وجود این رابطه را به حسّاسیت نسبت به تنبیه  نسبت می‌دهند که در مبتلایان به وسواس احتکار دیده شده . در همین راستا، مور و آبراموویتز، نشان دادند که وسواس مذهبی – اخلاقی با استفاده از تنبیه به عنوان یک روش کنترل فکر، مرتبط است. با این وجود، با توجه به آنکه وسواس مذهبی – اخلاقی درفرهنگ‌های مسلمان عمدتاً با وسواس نجسی و طهارت در ارتباط است ، این احتمال وجود دارد که در افراد مسلمان مبتلا، وسواس مذهبی – اخلاقی و آلودگی/ شستشو با هم درارتباط باشند، امّا هنوز گزارشی در این خصوص منتشر نشده است. تک و اولوگ ، در بررسی خود دریافتند که در یک نمونه متشکل مسلمان مبتلا به OCD، میان وسواس شستشو و میزان مذهبی بودن رابطه‌ای قوی امّا به لحاظ آماری غیرمعنادار وجود دارد، که این یافته بیش از آنکه به پیوند میان OCD مذهبی و OCD شستشو مربوط باشد، حاکی از تاکید دین اسلام بر رعایت پاکی و دوری از نجاست، و دستورات صریح عملی دراین خصوص است.

وسواس مذهبی ـ اخلاقی و حوزهٔ شناخت‌های مرتبط با وسواس فکری – عملی

در سال‌های اخیر، وسواس مذهبی ـ اخلاقی مورد توجه صاحب‌نظران حوزه شناختی قرار گرفته است. با وجود آنکه هنوز نظریه مستقلی در خصوص وسواس مذهبی – اخلاقی پیشنهاد نشده است، برخی نظریه‌های شناختی – رفتاری OCD به نقش باورها و هنجارهای اخلاقی در پدیدآیی و نگهداری اختلال وسواس فکری – عملی اشاره کرده‌اند . باورهای اخلاقی و مذهبی  با شناخت‌ها و باورهای ناکارآمد، مرتبط با OCD در تعاملند و از تشدید تاثیرگذاری این سبک‌های شناختی بر نشانه‌های OCD مؤثرند .

منبع

کاویانی،سارا(1389)، رابطه وسواس مذهبی ـ اخلاقی با نشانه‌هاي وسواس فکری ـ عملی و سبک‌های شناختی مرتبط با وسواس فکری ـ عملی،پایان نامه کارشناسی ارشد،روانشناسی عمومی،مركز آموزش‌هاي نيمه‌حضوري و تخصصي آزاد دانشگاه علامه طباطبايي

ازفروشگاه بوبوک دیدن نمایید