هویت دینی و اسلامی

از ابتدای دهۀ 1960 که برای اولین بار اندیشۀ ماهیت چند بعدی دین مطرح شد ، تحقیقات و بحثهای زیادی صورت گرفته است . با وجود این ، به نظر می رسد اکنون بحثهای گذشته دربارۀ چند بعدی بودن دینداری ، اهمیت خود را از دست داه اند و این نکته را عموماً پذیرفته اند که دین نمی تواند پدیده ای تک بعدی باشد .اگر تعاریف موجود از دین و نقض و ابرامهای دربارۀ آنها را استقراء کنیم ، در می یابیم که تعریف دین بسیار دشوار است . چون اولاً دین پدیده ای بسیار پیچیده و دارای ابعاد متنوع است و از سوی دیگر مصادیق دین تنوع و اختلاف زیادی دارند و مفهوم دین اساساً از مفاهیم ماهوی نیست تا بتوان تعریفی حقیقی و مشتمل بر جنس و فصل از آن ارائه داد .

بیشتر کسانی که تعریف عملیاتی از دینداری ارائه کرده اند ، دین را به معنی نظامی از باورها و رفتارها که به مابعدالطبیعه مربوط می شود در نظر گرفته اند . با وجود این ، برخی از دانشمندان مفهوم وسیع تری از دین را پذیرفته اند که به همۀ انواع باورهایی اطلاق می شود که به مابعدالطبیعه و ارزشهای متعالی مربوط است .در بحث هويت ديني، برخورداري از دين و تعاليم مذهبي مشترك در يك جامعه مورد توجه قرار مي گيرد. با توجه به شدت يافتن فرآيندهاي توسعه و نوسازي در جوامع كنوني، مذهب همچنان در تمام ابعاد خود به عنوان منبعي مهم براي هويت و معنابخشي در جهان متجدد و آشفته كنوني به شمار مي رود.

برخلاف بعضي تصورات كه مذهب را در نتيجه تداوم روند تجددگرايي، محو شده مي پنداشتند، دين به عنوان منبع اوليه معنابخشي و هويت بخشي به بسياري ازمردم دنيا چون مسيحيان، مسلمانان، بودائيان و هندوان مطرح است. هویت دینی از مهم ترین عناصر ایجاد کنندۀ همگنی و همبستگی اجتماعی در سطح جوامعی است که طی فرایندی با ایجاد تعلق خاطر به دین و مذهب در بین افراد جامعه ، نقش بسیار مهمی در ایجاد و شکل گیری هویت جمعی دارد وبه عبارتی عملیات تشابه سازی و تمایز بخشی را انجام می دهد . به طور مثال دین اسلام و مذهب شیعه ، به طور هم زمان ضمن ایجاد تشابه دینی در بین افراد جامعه ایران ، آنها را از سایر ادیان جدا می سازد . در جامعه ایران برخلاف سایر جوامع که به دنبال حاشیه ای کردن دین و بر انداختن دین داران از اریکه قدرت و منزوی کردن آنان هستند ، با استفاده از نیروی مذهب در پنج قرن گذشته حداقل سه انقلاب تمام عیار را سامان داه اند . نخستین حرکت در سال 880شمسی با انقلاب صفویان بر پایه مذهب تشیع ، دومین حرکت در سال 1285 شمسی با رهبری علمای طراز اول شیعه در انقلاب مشروطه و آخرین هم در انقلاب اسلامی 1357 شمسی با رهبری و هدایت مرجعیت شیعه شکل گرفت .

برخورداری از دین و تعالیم مذهبی مشترک ، پایبندی و وفاداری به آن ، اعتقاد و تمایل به مناسک و آئینهای مدهبی فراگیر در فرایند شکل دهی هویت ملی ، بسیار موثر است . مذهب علاوه بر اینکه از لحاظ کارکردی عامل مهمی در روابط اجتماعی به حساب می آید ، موجب دلگرمی ، سرزندگی ، نشاط و اشتیاق عمومی است ، ضمن آنکه در بسیاری مواقع مذهب در مفهوم جامعه شناختی ، با تاکید بر بعد عینی و خارجی آن ، با سایر مضامین ملی از جمله دولت ، تاریخ و میراث فرهنگی در آمیخته است .

تعریف هویت دینی

هویت دینی بعنوان هویت جمعی متضمن آن سطح از دینداری است که با مای جمعی یا همان اجتماع دینی یا امت مقارنه دارد . در واقع هویت دینی نشان دهندۀ احساس تعلق به دین ، جامعه دینی ومای مسلمانان و احساس تعهد به دین و جامعه دینی است .هویت دینی را درو سطح می توان مشاهده کرد . اول سطح فردی و شخصی که تقریباً مترادف با دینداری فردی است اما در سطح دیگر ، هویت دینی به عنوان جمعی نیز مطرح است و متضمن سطحی از دینداری است که با مای جمعی یا همان اجتماع دینی یا امت مقارنه دارد . در این معنا هویت دینی به معنای تعلق و تعهد به جامعه دینی است .پس از تعریف هویت دینی و مفاهیم قابل برداشت از آن به مفهوم هویت اسلامی که در کشور ما به رغم وجود ادیان مختلف دارای بیشترین تاثیر بر هویت مردمان این سرزمین داشته است می پردازیم.

 هویت اسلامی

هویت اسلامی بر اساس اصول آن ؛  اصول دین  و فروعات آن ؛ فروع دین  مشخص می گردد. اما از آنجا که جامعه ما جامعه ای شیعی است ، هویت اسلامی ما متمایل  می شود به فقه شیعه و چون مذهب رسمی ایران ، شیعه اثنی عشری است  ، بنابراین می توان علاوه بر استنباطات قرآن ، از نظرات معصومین و احادیث معتبر نیز استفاده نمود ، که در شرح علمای فقیه که تا حال ، مطرح شده است . اما به جهت پیدا کردن ایده ، نظریاتی  که تاکنون ، پیرامون هویت اسلامی داده شده است را بررسی می نمائیم .رسول خدا(ص) در جهت يك همبستگی ايمانی مسلمانان و ايجاد يك امت واحده و روح وحدت در بين جامعه در راستای برپایی يك هويت اسلامی سفارشاتی كردند که به گوشه‌هايی از آن مي‌پردازيم:

مسلمانان برادر يك‌ديگرند، آنان همگی چون فردی هستند كه هرگاه يكي از اعضای پيكرش به درد آيد، ديگر اعضای او با آن همدردی می‌كنند، امر به معروف و نهی از منكر می‌كنند، ديگر مسلمانان را آزار نمی‌دهند، به امور مشكلات مسلمانان اهتمام دارند و فريادرس مظلومان هستند، دنبال لغزش عيب يكديگر نيستند و آبرو و شخصيت اجتماعی ديگر مسلمانان را حفظ می‌كنند، به عهد و پيمان خود وفادارند، فضائل اخلاقي در بين آنها رواج دارد. لذا با هم حسن خُلق دارند و از كينه و بدخواهی پرهيز می‌كنند، از تفرقه و دوری از جامعه گريزان هستند.

از اين رو، رسول خدا (ص) براي ساخت يك امت و هويت جديد اسلامي در جامعه جاهلي آن روز موفق شد با استفاده از شيوه‌ها و ابزارهاي فرهنگي، نبوت و رهبري را به جاي شيخ قبيله، ارزش­های اسلامی را به جاي ارزش­های جاهلی، توحيد و يكتاپرستي را به جای شرك و چندخدايی، مسئوليت‌پذيري را به جای مسئوليت‌گريزی، عقيده به معاد را به جای آينده پوچ و عبث، كار و توليد را به جای رخوت و سستی، فضايل اخلاقی را به جای رذايل اخلاقی، كمك به نيازمندان و آزاد كردن بردگان را به جای به بيگاری كشاندن انسان‌های مستضعف، حكومت جهانی را به جای حكومت قبيله‌ای، منافع اسلامي و انسانی را جايگزين منافع قبيله‌اي، اعتماد را به جاي بي‌اعتمادي مسابقه در خيرات را به جای مسابقه در شرور، ايثار و عدل و انصاف را به جاي غارت و ظلم و تلاش برای دستيابی به آينده بهتر را به جای ركود و تلاش براي حفظ وضع موجود قرار داد.

در قانون اساسی کشورمان ، نمادهایی از هویت اسلامی ( چیستی اسلام در کشور ) آورده شده است که می توان به موارد زیر اشاره نمود :

• اصل 11 ـ به حکم آیه کریمه «ان هذه امتکم امه واحده و انا ربکم فاعبدون» همه مسلمانان یک امتند و دولت جمهوری اسلامی ایران‌موظف است سیاست کلی خود را بر پایه ائتلاف و اتحاد ملل‌اسلامی قرار دهد و کوشش پیگیر به عمل آورد تا وحدت سیاسی‌،اقتصادی و فرهنگی جهان اسلام را تحقق بخشد.
• اصل 12 ـ دین‌رسمی ایران‌، اسلام و مذهب جعفری اثنی‌عشری‌است و این اصل الی‌الابد غیرقابل تغییراست ومذاهب دیگر اسلامی‌اعم از حنفی‌، شافعی‌، مالکی‌، حنبلی و زیدی دارای احترام کامل‌می‌باشند و پیروان این مذاهب در انجام مراسم مذهبی‌، طبق فقه‌خودشان آزادند و در تعلیم و تربیت دینی و احوال شخصیه (ازدواج‌،طلاق ، ارث و وصیت‌) و دعاوی مربوط به آن در دادگاهها رسمیت‌دارند و در هر منطقه‌ای که پیروان هر یک از این مذاهب اکثریت‌داشته باشند، مقررات محلی در حدود اختیارات شوراها برطبق آن‌مذهب خواهد بود، با حفظ حقوق پیروان سایر مذاهب‌.
• اصل 13 ـ ایرانیان زرتشتی‌، کلیمی و مسیحی تنها اقلیتهای دینی‌شناخته می‌شوند که در حدود قانون در انجام مراسم دینی خودآزادند و در احوال شخصیه و تعلیمات دینی برطبق آیین خود عمل‌می‌کنند.
• اصل 14 ـ به حکم آیه شریه «لا ینهاکم الله عن الذین لم یقاتلوکم فی الدین و لم یخرجوکم من دیارکم ان تبروهم و تقسطوا الیهم ان الله یحب المقسطینَ» دولت جمهوری اسلامی ایران و مسلمانان ‌موظفند نسبت به افراد غیرمسلمان با اخلاق حسنه و قسط و عدل‌اسلامی عمل نمایند و حقوق انسانی آنان را رعایت کنند، این اصل‌در حق کسانی اعتبار دارد که برضد اسلام و جمهوری اسلامی ایران‌توطئه و اقدام نکنند.
• اصل 17 ـ مبداء تاریخ رسمی کشور، هجرت پیامبر اسلام (صلی‌الله علیه و آله وسلم‌) است و تاریخ هجری شمسی و هجری قمری هردو معتبر است اما مبنای کار ادارات دولتی هجری شمسی است‌.تعطیل رسمی هفتگی روز جمعه است‌. (قانون اساسی کشور )

علاوه بر آنچه در ظاهر اصول قانون مشخص است ، مانند مذهب ، مبدأ تاریخ ،وحدت ، عدالت ، برابری ، احترام به حقوق انسانی و ارزشها  نیز از مفاهیم قابل برداشت از هویت اسلامی می باشد .محمد رضا فرخی در مقاله ای با عنوان  شاخص هاي هويت اسلامي در جامعه نبوي(ص) به ذکر مشخصات برای داشتن جامعه ای با هویت اسلامی می پردازد که به قرار زیر می باشند ایشان چنین بیان می کنند که :

جامعه‌ای كه رسول خدا(ص) در آن ظهور كرد، جامعه‌ای يك‌پارچه نبود، بلكه بر عكس از قبايل، گروه‌ها و جماعات  متفرق و پراكنده‌اي شكل گرفته بود. اين قبايل خود نيز در درون به زيرمجموعه‌های متخاصمی تقسيم می‌شدند. فقدان دولت مركزی و نبود دين واحد سبب شده بود که هيچ گونه وجه هويتی مشتركی نداشته باشند و لذا بخش مهمی از حيات سياسی – اجتماعی آنها در تخاصم و جنگ با يك‌ديگر سپری مي‌شد. اما با تلاش رسول خدا(ص) این جامعه متفرق و پراكنده‌ به جامعه­ای یک دست با هویت اسلامی تبدیل شد که شاخصه­های آن عبارتند از :

نفی نژادپرستی و قوميت‌گرايی :  از شاخص‌های هویت جامعه نبوی(ص) نفي نژادپرستی و قوميت‌گرايی و تعصب ناروا و ناپسند بود. زیرا اسلام از آن جهت مقبول همه ملت‌ها بود كه رنگ نژادی و قومی نداشت. قرآن می­فرماید: «يا أَيهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَ قَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنداللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ»( سوره حجرات، آیه 13‌) . «اي مردم ما شما را از دو جنسِ مرد و زن آفريديم و شما را به شكل ملت‌ها و قبيله‌ها درآورديم تا يكديگر را بشناسيد.»

رسول خدا(ص) هم با آن تبعيض‌ها: نژادپرستی و قوميت‌گرايی و تعصب ناروا  به مبارزه برخاستند و به تدريج ارزش تقوا را ملاك منصب‌ها و منزلت‌هاي اجتماعی معرفی كردند: «مردم در اسلام برابرند، به يك اندازه، فرزند آدم و حوايند، عرب را بر عجم و عجم را بر عرب جز به پرهيزكاری و ترس از خداوند برتری نيست»،

در همين رابطه آن حضرت(ص) افرادي مانند «زيد بن حارثه» را فرمانده سپاه اسلام در سریه­های متعددی از جمله سریه­های عیص، طرف،الجموم، حسمی و قرده، وادی القری و مدینه قرار داده،«بلال حبشی» را مؤذن ويژه خود منصوب نمودند ایشان از «سلمان فارسی» تجليل كردند و فرمودند: «سلمان از اهل بيت ما است.»

و به اين ترتيب در جامعه نبوی(ص)، محور نبودن نژاد و قوم به‌ صورت يك ارزش و هویت اسلامي درآمده بود.

پرهیز از منکرات : اسلام برای سالم سازی جامعه و تعالی و رشد انسان­ها، توجه و اهتمام ویژه­ای به  پرهیز از برخی اعمال ناپسند دوره جاهلیت نشان داد به گونه­ای که نماد هویت جامعه  نبوی­(ص) شدند، همانند:

• تحریم شراب و قمار : از عادت­های زشت عرب جاهلی شراب خواری و قمار بود. این عادات، چنان در جامعه آنان نفوذ داشت كه جزء سرشت آن قوم شده بود. علاقه­ی آنان به «شراب» به حدی بود که برخی به خاطر نهی اسلام از آن، از گرویدن به اسلام خودداری می­کردند گام بزرگ برای سالم سازی جامعه، بيدار كردن افكار عمومی و توجه دادن جامعه به ضررها و مفاسد شراب و قمار بود. از این رو، تحریم شراب و قمار از نمادهای جامعه نبوی(ص) به شمار می­رود.
• قرآن کريم درباره حرمت شراب و قمار بيان می­فرماید:
• «از تو در مورد شراب و قمار مى­پرسند، بگو: در آن دو گناهى بزرگ است و سودهايى براى مردم و گناهشان از سودشان بيشتر است.»( سوره بقره، آیه219)
• «تحقيقاً شراب و انواع قمار و بت­پرستى و يا سنگ­هايى که براى قربانى نصب شده و چوبه­هاى قرعه (براى کشف امور غيبى)، پليدى از کارهاى شيطان است، از آن دورى گزينيد، شايد رستگار شويد.» (سوره مائده، آیه90)
• «شيطان مى­خواهد کينه­توزى و دشمنى را از طريق شراب و قمار در ميان شما بيفکند و تضادهاى داخلى را تشديد نمايد و شما را از ياد خدا و نماز باز دارد، آيا باز هم دست از آن بر نمى­داريد.» ( سوره مائده، آیه91)
• رسول خدا(ص) هم در این باره فرمودند: «قطعا خداوند شراب و قمار …. را حرام کرده است».
• حفظ «عفت عمومی»: بدون ترديد حفظ عفت عمومی برای سلامت و پايداری هر جامعه ای ضرورتی انکار ناپذير است. روابـط نـاسـالم مـيـان مرد و زن و قوانين نادرست ازدواج در دوران جاهليت عرب، عـفـت عـمـومـى را كـمـرنـگ و سـلامـت نسل را به خطر انداخته بود. اسـلام در ايـن جنبه از زندگى جاهلى تحوّلى چشمگير پديد آورد. مقام انسانى زن را زنده كرد و بـراى وى حـقـوق اجـتماعى ويژه­اى در نظر گرفت. قوانين مربوط به ازدواج و طلاق را معين و مـدوّن سـاخـت وانـواع ازدواجـهـاى عـرب جـاهـلى را كـه پـاكـى و سـلامـت نسل را ازميان مى برد ممنوع اعلام كرد.
• قرآن در زمينه رعايت عفت، بانوان رسول خدا(ص) را مورد خطاب قرار داده مي‌فرمايد: «با نامحرمان (با ناز و کرشمه و هوس انگيز )سخن نگوييد که بيماردلان در شما طمع کنند». (سوره احزاب، آیه32 )سپس چنين می­فرماید: «و شما در خـانـه هـاى خـود بمانيد و همچون جاهليت نخستين (در ميان مردم) ظاهر نشويد (و اندام و وسـائل زيـنـت خـود را در معرض تماشاى ديگران قرار ندهيد).» ( سوره احزاب، آیه33)
• همچنین خداوند متعال براي اينکه حريم ناموس مسلمانان حفظ شود، نگاه­های هوس آلود را از طرف زن و مرد نامحرم، ممنوع اعلام کرده می­فرماید: «ای رسول ما! به مردان مومن بگو چشم­­های خود را از نگاه به نامحرمان بپوشانند … و به زنان با ايمان نيز اعلام کن تا ديدگان خود را از هر نامحرمي فروبندند.»( سوره نور، آیات30 – 31)
• رسول خدا(ص) درباره نگاه­های هوس آلود فرمودند: «نگاه به نامحرم، تيری از تيرهای شيطان است. هر کس آن را به خاطر ترس از خدا ترک کند، خداوند نيز به او ايمانی مي‌بخشد که در دلش لذت شيرينی آن را احساس می­کند.» ، «در مورد زنان مردم عفت بورزيد تا ديگران نيز در مورد زنان شما عفت بورزند و زنان شما از تعرض نامحرمان در امان بمانند.

علم و دانش:هنگام طلوع خورشید اسلام در حجاز نشانی از رشد فکری و گسترش علمی  نبود. شیوه سخنوری، فن شاعری، و خرافه گویی، ازمظاهر علمی و فرهنگی عرب جاهلی بود. لذا شاخصه ویژه هویت جامعه نبوی­(ص)، توجه بنيادين به علم و دانش است. اين اهميت با توجه به نخستين آيات نازل شده بر رسول خدا(ص) که با «خواندن»، «علم» و «قلم» آغاز مي­شود روشن می­گردد. در این جامعه صاحبان علم برتری داشتند. و رسول خدا(ص) هم مسلمانان را به فراگیری دانش تشویق می­کردند: دانش را بجوييد، هر چند در چين باشد؛ زيرا جستجوى دانش، بر هر مسلمانى واجب است. دانش پژوهان محبوب خدايند نگريستن به چهره دانشمند، عبادت است.

آن حضرت(ص)  شرط آزادى اسيران باسواد را تعلیم ده تن از صحابه و فرزندان آنها قرار دادند. اين عمل موجب شد كه بسيارى از كودكان مسلمان خواندن و نوشتن بياموزند كه زيد بن ثابت در زمره آنان خواندن و نوشتن آموخت. طبق گزارشی رسول خدا(ص) عبداللّه بن سعيد را مامور کردند تا در مدينه به مردم خواندن و نوشتن بياموزد.همین فراگيرى علم و دانش مسلمانان پويايی و پيشرفت جامعه نبوی(ص) را به دنبال داشت.

 ايمان به خدا (توحید) و رسولش: بی­تردید اساسی­ترین شاخص هویت جامعه نبوی(ص) ايمان به خدا (توحید) و به رسالت رسولش(ص) بود. رسول خدا(ص) با ندای قولوا لااله الا الله تفلحوا، سعادت را برای همه بشارت داد و پرچم اصالت الله را در مقابل همه انواع شرک برافراشت. در جامعه­ای که لذات جسمانی و هواهای نفسانی اصل بود و هدف از خلقت را بهره­گیری از لذات دنیوی می­دیدند­، آن حضرت(ص) جامعه­ای  را بنیان گذاشت که ستون خیمه آن خدامحوری، اطاعت از فرامین الهی و اطاعت از رسولش بود. اینجاست که خط تمایز اسلام و شرک و کفر برجسته می‌شود و نزول سوره کافرون در مکه و نیز آیه برائت در مدینه عملا تجلی بخش تمایز مسلمانان از مشرکان می‌شود.تلاش در ایجاد چنین هویت واحدی در کلام آن حضرت (ص) به خوبی آشکار می کند که فرمودند: «یا معشر قریش ویا معشر العرب، ادعوکم الی عبادة الله (وحده) وخلع الانداد والاصنام وادعوکم الی شهادة ان لااله الا الله وانی رسول الله »

این انقلاب فرهنگی که به منظور مبارزه با اندیشه های شرک آلود و غیر توحیدی صورت می پذیرفت، زمینه ساز به وجودآمدن نوعی وحدت فرهنگی در محیط آن زمان شد و تشتت و تخالف اعتقادی جای خود را به پیدایش هویت دینی واحد فکری داد که همراه نمادهایی بود مانند:

نماز  : نماز که در لسان رسول الله (ص) ستون دين شمرده شده،  به عنوان مولفه اصلي تربيت ديني نقش اصلی را در ايجاد هويت دینی در جامعه نبوی(ص) ايفا کرد. به وِیژه نماز جماعت و تشكيل صفوف به هم فشرده مسلمانان به خوبي بيانگر هويت جامعه مسلمانان از دیگر جوامع بود. چه از اجتماع كوچك سه نفری رسول خدا(ص) و حضرت علی(ع) و حضرت خدیجه(ع)، در هنگام نماز جماعت در كنار كعبه ، که اولین تجلی هویت اسلامی در مكه بود. و چه زمانی که در مدینه در مساجد در صفوف نماز جماعت و جمعه همه در كنار يكديگر در برابر پروردگار يكتا روبه سوی يك قبله لب به حمد و ثناي آن يگانه می‌گشودند. و هماهنگ با يكديگر سرود توحيد را زمزمه مي‌كردند

به هر روی نماز جماعت‌ علاوه ‌بر آثار عبادی ‌و اخلاقی‌‌، فواید سیاسی ‌و اجتماعی ‌بسیاری ‌دارد، از جمله ‌هویت ‌یافتن ‌جامعه اسلامی ‌بود.

اذان: اذان يكی از شعارهاي مهم اسلام است كه ضمن اشاره به اهميت نماز، وجه مميز و فصل مشخص دين اسلام و جامعه اسلامی از ساير اديان و جوامع بود، زیرا در آن روزگار مسیحیان براي فراخواندن هم کیشان خود به کلیسا ناقوس می­نواختند و يهودیان بوق می­زدند، اما در اسلام نيز براي اين امر مهم، اذان تشريع شد تا نشانه­ای برای تجمع مسلمانان و آمادگي آنان برا ی نماز باشد.

قبله: قبله به عنوان شعار اسلام و عامل هويت بخش مسلمانان از صدر اسلام تاكنون مد نظر قرآن كريم، رسول خدا(ص)  و جامعه مسلمان بوده است، و تغيير آن در سال دوم هجرت به دنبال بهانه‌گيری يهود و سرزنش ايشان نسبت به رسول اسلام(ص) ، مرز تشخيص هويت واقعي مسلمانان از غير آنان شد و به منزله اتمام حجت بر مخالفين پيامبر و اتمام نعمت بر مسلمانان همه اعصار تلقی شد.

قرآن كريم انتظار رسول خدا(ص) را به گونه­ای ترسيم مي­کند كه چشم به آسمان دوخته است تا مسئله تغيير قبله از بيت­المقدس كه قبله مشترك سه دين اسلام، يهود و مسيحيت بود به گونه­ای حل شود؛ زيرا يهوديان و حتی مشركان بخاطر عدم هويت مستقل مسلمانان از يهوديان، مسلمانان را تمسخر می­كردند، تغيير قبله از بيت المقدس به كعبه موجب شد تا استقلال فرهنگی امت اسلامی تقويت شود و هويت خاصی يابد. امروزه با گذشت هزار و چهار صد و اندي سال از تغيير و تحويل قبله به سمت مكه، مسلمانان با داشتن مليت­ها و قوميت‌ها و وجوه تمايز متفاوت، همچنان در هنگام انجام اعمال عبادی به اين مكان مقدس توجه می‌كنند. و هويت اسلامی و حقانی بودن دين و شريعت خود را براي همگان ثابت مي‌كنند و گرچه بعد مسافت آنها را از هم جدا كرده، لكن قبله مشترك، دين، خدا و پيامبر واحد كه همگي مظاهر و شعائر اسلام است قلوب آنها رابه هم پيوند زده است.

مسجد : مسجد در شكل گيرى، انسجام تقويت فرهنگ و هويت اسلامى جامعه مسلمان حايز اهميت بسيار است. مسجد مركز عبادت و تجلي ايمان و عمل مسلمانان است و نيز نقطه تجمع و رجوع مناسک عبادی و معنوی مسمانان می­باشد و مکانی است كه انسان مى‏تواند هويت‏ دینی خويش را که در هر سرزمينى باشد بشناسد و آن را در خود تجلی دهد. نخستين مسجدى كه در اسلام بر پايه تقوا ساخته شد، مسجد قبا بود. پس از آن، مسجد النبى(ص) در يثرب يا مدينة النبى ساخته شد. به دنبال آن، طوايف عرب هر كدام در ناحيه خود مسجدى بنا كردند. آنان از رسول خدا(ص) مى‏خواستند تا در مسجدشان نماز بگزارد و از باب تبرك، محل نماز آن حضرت را به عنوان مسجد خود انتخاب مى‏كردند. ابن شبه فهرستى از مساجدى كه رسول خدا(ص) در آنها نماز خوانده به دست داده است.

 فرهنگ برادری و همدلی: از ابتكارات بي‌سابقه رسول خدا(ص) جهت اتحاد، همبستگي و همدلي مسلمانان ايجاد اخوت و برادري بود كه نتيجه آن به وجود آمدن هويت جديد اسلامي بود.پيمان برادري در ابتداء دو به دو ميان نود نفر و به قولي صد نفر از مهاجر و انصار ايجاد شد و در طول ده سال اقامت رسول خدا(ص) در مدينه، ادامه پيدا كرد.

رسول خدا(ص) می­فرماید: «المسلمون اخوة تتکافی دماؤهم» مسلمانان با هم برادرند و خونشان برابر است.

اصولاً رابطه معنوی و انفكاك‌ناپذير مليّت در اسلام، به شكل باشكوه‌تری جلوه مي‌كند، زيرا اين رابطه جنبه برادری به خود گرفته إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ( سوره حجرات، آیه10). و طبق همين قانون اسلامی وحدت خونی جای خود را به وحدت اساسی‌تر ديگری كه از آن به «ايمان» تعبير مي‌كنيم، می‌دهد. از آنجا كه اين رابطه معنوی و برادری با پذيرش اختياری ايمان صورت می‌گيرد، لذا همواره ريشه اين پيوند كه با دل و جان امت آميخته شده است، همچون منبعی پايدار و استوار، محيط جامعه را حرارت و صفا می‌بخشد و جامعه بزرگ انساني را به يك محيط امن و لذت‌بخش و با صفاي خانوادگي تبديل مي‌كند.

هویت‏سازی بر پایه امّت اسلامی‏ : يكي از اقدامات رسول خدا(ص) در جهت يك هويت جديد امت‌سازی است كه همه اعضای جامعه در قبال يك‌ديگر و جامعه احساس مسئوليت مي‌كنند.

• از این رو، قرآن کریم امت اسلامی در عصر پيامبر(ص)را بهترين امت و جامعه‌ای دانسته است كه تا آن زمان تشكيل شده بود.  (سوره بقره، آیه143)
• از ويژگی‌هايی كه قرآن براي امت نمونه و شاهد (همان ) یاد کرده، اين است:
• در كارهای يك‌ديگر نظارت مي‌كنند و امر به معروف و نهي از منكر مي‌كنند.( سوره آل عمران، آیه104 )
• همكاری در كارهای پسنديده و نيك در ميان آنها اصالت دارد؛(  سوره مائده، آیه2 ) .  ولی همكاری در اهداف باطل و اعمال نادرست و ظلم و ستم مطلقاً ممنوع است.  برادری ايمانی در ميان آنان در آن حد و اندازه است كه از خود می‌گذرند و ايثار می‌كنند. ( سوره حشر، آیه 9)
• در جستجوی وضعيت يكديگر به تجسس و جاسوسی اقدام نمی­كنند.( سوره حجرات، آیه12 ) غيبت و تهمت و افتراء در ميانشان نيست.همان اختلافات را با رجوع به خدا و رسولش(ص) حل و فصل می­كنند ( سوره نور، آیه51)
• در همه امور اصل بر تقوا و عدالت و قسط نهاده می‌شود و عفو و گذشت را حتی نسبت به قاتل در نظر می­گيرند و اصالت را به قصاص و قتل نمی‌دهند هر چند كه قصاص و امور ديگری از اين دست حق ايشان است.( سوره بقره، آیه 178).

رضا عارف در مقاله ای با نام  هویت اسلامی ما  بیان میدارند :هویت اسلامی ما عبارت است از حقیقت جزئیه و مولفه های اصلی مسلمانی میزان استحکام این هویت به هماهنگی ، انسجام و سازگاری مولفه ها و اجزای تشکیل دهندۀ آن با هم و با عالم خارج بستگی مستقیم دارد . دستیابی به هویت اسلامی مطلوب ، مستلزم ایجاد هماهنگی و سازگاری میان دو بخش یاد شده برای هویت اسلامی است . پس اگر شخص یا نهادهایی که به نوعی با این موضوع مواجه بوده و در صدد ارائه برنامه ایی در این خصوص برمی آیند ، بخواهند ز مینه های ایجاد هویت اسلامی مطلوب و مستحکم را فراهم کنند ، باید در دو بخش هویت یعنی حقیقت جزئیه  و مولفه های اصلی  مسلمان بودن بازنگری ، بررسی و برنامه ریزی کنند تاعلل احتمالی ناهماهنگی، ناسازگاری،تعارضات درونی یا بیرونی آنرا شناسائی وبه رفع آن بپردازند .

عارف، حقیقت جزئیه را صفات ذاتی که ممیز شخص یا شیء از غیر است و از ترکیب ماهیت یعنی حقیقت کلی شخص حاصل می آید می داند .که این حقیقت واقعیتی عینی است نه ذهنی و مستقل از ادراک یا عدم ادراک آدمی .ایشان همچنین ملاک هایی را جهت سنجش میزان پایبندی نظری و عملی فرد به اسلام به شرح ذیل بیان می دارند.

1. با اهمیت تلقی کردن اسلام و ضرورت اطلاع از آن
2. احساس بیزاری و تنفر از خدشه وارد شدن به اسلام
3. علاقه مندی به اسلام و افتخار به آن
4. باور به جایگاه والای اسلام در میان ادیان دیگر
5. عضویت و مشارکت در گروهها و برنامه های اسلامی
6. پایبندی به باورها و رعایت مقررات و احکام اسلامی
7. تلاش عملی برای فراگیری اسلام و آشنایی با عالمان اسلامی.

در ایران برخلاف سایر نقاط خاور میانه دین و ملیت عناصر اصلی حیات اجتماعی ، فرهنگی و سیاسی جامعه ایرانی را تشکیل می داده و در طول تاریخ ایران پس از اسلام ایرانیان این دو عنصر مهم هویتی خود را در براب یکدیگر قرار نمی داده اند . برعکس در اکثر کتابهای تاریخی ایرانیان ، میان ایران باستان و میراث سیاسی و فرهنگی آن و دین اسلام سازگاری وجود داشته است .

منبع

رستگاری یزدی،مینا(1391)، بررسی عوامل مؤثر در شکل گیری هویت ایرانی – اسلامی در دانش آموزان دوره ابتدایی،پایان نامه کارشناسی ارشد،مدیریت آموزشی،دانشگاه آزاداسلامی تهران

از فروشگاه بوبوک دیدن نمایید