روش ها و فنون آینده نگاری

مجموعه گسترده ای از فنون و روش ها در آینده پژوهی استفاده می شود.  برخی از این روشها را آینده پژوهان خلق کرده اند و برخی دیگر را از سایر علوم گرفته اند و در مطالعه ی آینده استفاده می کنند. تعداد فنون و روش های مورد استفاده در آینده پژوهی در منابع مختلف متفاوت و بین 30 تا 50  مورد ذکر شده است. این روش ها معمولا از دو جنبه دسته بندی می شوند.  نخست کمی، کیفی یا شبه کیفی بودن روش ها مدنظر است و سپس هنجاری یا اکتشافی بودن روش ها در آینده پژوهی مورد توجه قرار دارد.  در اینجا با مدنظر قرار دادن روش های ارائه شده در کتاب پروژه هزاره با عنوان”روش شناسی پژوهش آینده ها (نسخه3 ) به عنوان یکی از معتبرترین و جدیدترین منابع روش شناسی در آینده پژوهی، تعداد 15 روش بااهمیت بیشتر انتخاب شده اند.

مدل سازی عاملی : از مدت ها قبل، انسان ها، تنوع رفتاری جالبی در حیوانات و حشرات مشاهده کردند. دسته های پرندگان؛ تلاش بی وقفه مورچه ها؛ دسته های ماهی که به این نوع حرکت های جمعی رفتار جمعی می گوییم.  در این نوع اجتماعات هر یك از موجودات ساختار نستباً ساده ای دارند ولی رفتار جمعی آنها بی نهایت پیچیده است. از نظر بونابئو در مدل سازی مبتنی بر عامل، سیستم به عنوان مجموع های از هویت های مستقل تصمیم گیرنده به نام عامل مدلسازی می شود. هر عامل جایگاه خود را ارزیابی کرده و بر مبنای مجموع های از قوانین تصمیم گیری می کند. در مدل سازی عاملی سیستم شامل عواملی است که توسط کامپیوتر ایجاد شده و طبق مجموعه قواعد رفتاری خاص با یکدیگر در تعامل هستند  امروزه استفاده از این روش بسیار رایج شده است، به عنوان مثال هلبینگ و همکاران از این روش برای شبیه سازی رفتار وحشت زده در محیط های شلوغ استفاده نموده اند. سایر موارد استفاده از این روش عبارتند از مدل سازی جریان مانند جریان ترافیک و مدیریت مشتری، مدل سازی بازار و سازمان و …

تحلیل لایه ای علت ها : تحلیل لایه ای علی به عنوان یک نظریه ی جدید و یک روش جدید در تحقیقات آینده پژوهی معرفی می شود. به عنوان یک نظریه، به دنبال تجمیع مدل های مختلف شناخت یعنی تجربی گرایانه، تفسیرگرایانه، انتقادی و یادگیری است. به عنوان یک روش، کاربرد آن نه برای پیش بینی آینده بلکه برای خلق فضاهای انتقال برای خلق آینده های بدیل است. این تحلیل از چهار سطح عینی )شامل روندهای کمی، مشکلات و اغلب مسائل برجسته شده به منظور رقابت های سیاسی(، علل اجتماعی )که شامل شامل علل اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، عوامل تاریخی(، گفتمان/جهان بینی که حامی و مجوزدهنده ساختار است و استعاره/اسطوره )شامل ابعاد ناخوداگاه و برانگیزاننده مسئله یا تعارض(  تشکیل می شود. چالش اصلی اجرای تحقیق به صورتی حرکت بین لایه های روش است به طوری که را ههای مختلف شناخت را شامل شود. تحلیل با مورد سؤال قرار دادن آینده شروع، و با مورد سؤال قرار دادن آینده پایان می پذیرد.

تحلیل تاثیرات متقابل: این روش توسط تئودور گوردن و الفا هلمر در سال 1966  ایجاد شد. این روش نتیجه پاسخ به این سؤال ساده بود: “آیا پیش بینی می تواند بر پایه درک چگونگی اثرات حوادث آینده باشد؟ ” این روش در پژوهش های بسیاری مورد استفاده قرار گرفته است برای مثال گودت کاربردهای این روش در موضوعات گوناگونی از صنایع هوایی گرفته تا انقلاب های سیاسی و صنایع هسته ای فهرست می کند  مراحل اجرای این روش عبارتند از:  مرحله کشف اولیه، مرحله احتمال سازی، مرحله یکپارچه سازی و مرحله اجرا. تحلیل اثرات متقابل رویکردی تحلیلی به احتمالات یک واقعه در یک مجموعه پیش بینی است. احتمالات تخصیص داده شده می تواند بر مبنای قضاوت درباره ظرفیت اثرگذاری مجموعه وقایع پیش بینی باشد. ما بر اساس تجربه می دانیم که اکثر وقایع و توسعه ها به نحوی مرتبط با سایر وقایع و توسعه ها هستند. این روش یک روش ذهنی بوده و در حقيقت كوششي براي گسترش فنون پيش بيني، فراتر از رو شهاي رايج دلفي بود. ممكن است اغلب رو شهاي پيش بيني، بسياري از واكنش ها ميان رويدادهاي پيش بيني شده را مورد توجه قرار نداده باشند. با اين وجود، تحليل اثرات متقابل مي کو‏شد، احتمال شرطي پيدايش یک رويداد را در شرايطي كه ديگر رويداد ها هنوز رخ نداده اند ، آشكار كند.

مدل های تصمیم سازی  : مد لسازی تصمیم تلاشی است بر تکرار رفتار واقعی تصمیم گیری انسان، بر مبنای تعیین معیارهای خاص و ارزیابی چگونگی برآورده شدن آن معیارها توسط گزینه های تصمیم  می توان مدل سازی تصمیم را تا قرن 17 ردیابی کرد زمانی که پاسکال مسئله تصمیم گیری در شرایط عدم قطعیت بالا را مطرح کرد” بی توجه به کوچک بودن احتمال وجود خدا، وقتی هزینه تنبیه زیاد است، می ارزد که باورمند باشیم “! تکنیک مدل سازی تصمیم بر مفهوم نظریه مطلوبیت که از نظریه های حوزه تحلیل سیستم ها است استوار است. در نظریه مطلوبیت، یک تصمیم گیر خردمند، یک محصول/ سیاست/ یا اقدام بدیلی را انتخاب می کند که بهترین تطابق را با معیارهای موفقیت او داشته باشد . برای اجرای این روش در اولین مرحله باید فهرستی از معیارها جهت قضاوت درباره گزینه ها تهیه نمود سپس اهمیت نسبی هر یک از معیارها مشخص شده و در آخرین مرحله به هر یک از گزینه ها بر اساس دارا بودن معیارها امتیازی اختصاص داده می شود )همان، ص (.5مدل سازی تصمیم برای تجزیه و تحلیل تصمیماتی که در گذشته اتخاذ شده یا در در حال بررسی است بسیار مفید است و امروزه به صورت گسترده ای در تحقیقات بازار و برنامه ریزی راهبردی مورد استفاده قرار می گیرد .

دلفی : رنسانس مدرن مطالعات آینده با روش دلفی در مؤسسه رند در اوایل دهه 60 میلادی آغاز شد. سؤال دانشمندان این مؤسسه مربوط به ظرفیت نظامی ارتش در فن آوری آینده بود. مؤسسه رند استفاده از گروه خبرگان برای نشان دادن آینده را بررسی نمودند. روش دلفي را اساساً بايد نوعي تحليل پيمايشي به شمار آورد؛ به ويژه وجهي از پژوهش پيمايشي که نيازمند پرسش مکرر از پاسخ دهندگان است و در علوم اجتماعي، گاه”روش پانل ”  خوانده مي شود. مراحل این روش عبارتند از: تعيين عنوان يا موضوعي که قرار است آينده هاي ممکن، محتمل و مرجّح آن بررسي شوند؛ تهية پرسشنامه به عنوان ابزاري براي گردآوري داده ها؛ گزينش متخصصانی مرتبط با موضوع؛ سنجش مقدماتي آرا؛ سازماندهي مقدماتي داده ها؛ بازخورد دور اول به متخصصان؛ سنجش دوبارة ديدگاه ها پس از آگاهي پاسخ دهندگان از يافته هاي مقدماتي نظرسنجي؛ تحليل، تفسير داده ها و گزارش پاياني گوردون و هلمر در نخستين پژوهشِ مبتني بر دلفي، داده ها را در چهار دور گردآوري كردند. تجربه هاي بعدي استفاده از روش دلفي، برخي آينده پژوهان را متقاعد ساخت که براي دستيابي به مرحلة پايداريِ پاسخ ها، گردآوري داده ها در سه دور کفايت مي کند؛ افزون بر اين، چه بسا، گردآوري داده ها بيش از سه دور، پاسخ دهندگان را در ورطة تکراري ملال آور گرفتار سازد.  رمز موفقیت این روش در انتخاب مشارکت کنندگان است. طراحی پرسشنامه نیز در این روش مسئله بسیار مهمی است.

مدل سازی آماری : مدل سازی آماری در برگیرنده ی تمامی مدل های مبتنی بر ریاضیات و عددی برای پیش بینی است. این روش شامل تحلیل سری های زمانی و مدل شبیه سازی می باشد. تحلیل سری های زمانی به روش های ریاضیاتی مورد استفاده برای دستیابی به معادل های اشاره دارد که بهترین داده های تاریخی را در بهترین حالت تنظیم می کند. مدل شبیه سازی واژه ای است که شامل رویکردهای مختلف شامل رویکردهای رگرسیون چندگانه، مدل سازی سیستم های پویا است. در تحلیل سری های زمانی و مد لسازی آماری، معادلات توسط روابط آماری که در گذشته وجود داشته تعیین می شود. این روش گرچه روش بسیار قوی می باشد اما شامل پیش فرض هایی محدودکننده است برای مثال این روش فرض می کند که تمامی اطلاعات مورد نیاز پیش بینی در داده های تاریخی وجود دارد . در تمام مدل هایی که به طور آماری به دست می آیند، تحلیلگر معمولا باید گام معتبرسازی را طی کند. تحلیل سری های زمانی سریع و آسان است و این فهم اساسی کمی را درباره عواملی که رفتار آینده را شکل می دهد، فراهم می کند. نقد یکسانی تقریباً برای همه شکل های مبتنی بر آمار، از رگرسون تا اقتصاد سنجی وجود دارد. از آنجایی که آینده بر اساس گذشته بدون مبنای حسی دربار هی عوامل علی، پیش بینی می شود، سری های زمانی ساده اما اغلب روش پیش بینی مفیدی است .

رو شهای مشارکتی:  مشارکت می تواند شامل گروهی در منطقه، همایش چهره به چهره، یا حتی همایش هایی توسط ارتباطات الکترونیکی باشد. نتایج روش های مشارکتی از منظر تقسیم بندی مرسوم غالباً هنجاری هستند تا تحلیلی. بسیاری معتقدند که میزان مشارکت افراد در فرآیند تصمیم گیری، سطح پذیرش عمومی آنرا تعیین می کند. در یک طبقه بندی بر حسب اندازه ی گروه مشارکت کننده و مکان مشارکت می توان روش های مشارکتی را تقسیم بندی کرد. برخی از این روش ها عبارتند از گروه متمرکز، همایش جستجوی آینده، تیم متمرکز، بازی شبیه سازی، گاری، چیریتی، رأی گیری، گروه افزار، رسانه های ادغام شده، سینکون ، دلفی عمومی، نظرسنجی.

آینده های شخصی^:  اصل اساسی برای کاربرد آینده پژوهی در زندگی فردی، تحقیق فردی، یعنی فراهم کردن اطلاعات پایه برای افراد می باشد. اين روش در ابتدا براي برخي از آينده پژوهاني كه با رو شهاي آينده پژوهي آشنايي داشتند ارائه گرديد. این روش در واقع به دنبال ارائه یک چشم انداز شخصی می باشد که با راهنمايي اشخاص از طريق فهم و توسعه آينده ی شخصي آنها احصا می شود. این روش یک فرآیند سه مرحل های شامل مراحل زیر است: تحقیق فردی، سناریو پردازی، برنامه ریزی راهبردی فردی اساس کار، تحقیق در زندگی گذشته و تعریف انتظارات از زندگی آینده است. کار با جستجو برای از پیش دانسته ها  )در زندگی گذشته(  در سه دسته شروع می شود:  مراحل زندگی، حوزه های شخصی، رویدادهای مهم زندگی .

بازار پیش بینی : بازار پیش بینی گاهاً با کلمات متفاوتی مرتبط می شود مانند اطلاعات بازار و ایده های آینده که به معنی بازارهایی است که اعضایشان به مبادله قرارداد هایی می پردازند که سودشان وابسته به اتفاقاتی در آینده است.  معرو فترين بازارهاي پيش بيني مربوط به پيش گويي بازارهاي انتخاباتي انجام شده توسط دانشگاه آيوا است. این روش همچنين به صورت های متفاوتی از جمله پیش گویی فروش فیلم ها، فروش شرکت ها، موفقیت محصولات جدید، شاخص های اقتصادی و حتی سقوط صدام نیز به کارگرفته شده است. بیشتر اشتیاق برای بازار پیش بینی، از فرضیه کارایی بازار نشأت می گیرد. در یک بازار پیش بینی اثربخش، قیمت بازار قابل پیش بینی ترین اتفاق بازار است و هیچ ترکیبی از نظرسنجی ها یا سایر اطلاعات نمی تواند برای بهبود پیش بینی ها استفاده گردد.  البته نمي توان كاملاً انتظار داشت كه تمامي بازارهاي پيش بيني كارا باشند ولي تعداد قابل توجهي موفقيت در پيش بيني به خصوص در رابطه با انتخابات و شركت ها جذابيت قابل توجهي را به اين روش بخشیده است.

سناریوها:  واژه سناریو از هنرهای درام می آید . سناریو در تئاتر به راهنمای طرح و در فیلم به خلاصه یا مجموع های از جهت ها برای توالی فعالیت ها است .هرمان کان، پدر سازه سناریو برای مطالعات آینده و تحلیل سیاست بود. او واژه سناریو را در برنامه ریزی در ارتباط با ارتش و مطالعات راهبردی در همکاری با مؤسسه رند معرفی کرد. سناریو داستانی است با علت محتمل و ارتباط اثر که وضعیت آینده را با شرایط جاری مرتبط کرده و تصمیم های کلیدی، وقایع و نتایج را در سرتاسر این گفتمان مشخص می سازد. سناریوها غالبا سال خاصی را مد نظر قرار می دهند مانند علم و فناوی 2025  و …. سناریو صرفاً پیش بینی یا آینده نگاری نیست بلکه شیوه ی سازماندهی وضعیت آینده است  کان، سناریو را به عنوان توضیح گفتمانی درباره آینده تعریف می کند که بر فرآیندهای علی و مسائل تصمیم گیری تمرکز دارد. هدف سناریو کشف، ایجاد و آزمون محیط های آینده جایگزین سازگار است  به طور کلی سناریو را می توان در موارد زیر به کار برد:  فهرست کردن موارد ناشناخته ای که باید قبل از تصمیم گیری شناخته شوند، درک اهمیت عدم اطمینان، نشان دادن ممکنات و ناممکنات، تعیین اینکه چه راهبردهایی ممکن است در دامن های از سناریو ها کار کند، ساختن آینده ای واقعی تر برای تصمیم گیران جهت طرز تفکر و تصمیمات جدید، یادگیری چگونگی آماده شدن برای مخاطره های آینده  .

ره نگاشت:  ره نگاشت علم يا فناوري، مسيري است كه در آن چگونگي حركت از نقطه شروع تا مقصد نهايي توضيح داده مي شود. همانطور كه يك بزرگراه نقاط تقاطع ميان جاده ها با يكديگر را نشان مي دهد، ره نگاشت نيز نقاط تقاطع ميان علوم يا فناوري ها را نشان مي دهد. دو مسير باعث شكل گيري ره نگاشت علم شده است: يكي مطالعات تاريخي درباره ی زنجيره رخدادهاي علمي يا فناوري كه باعث ايجاد يک نوآوري يا سيستم می شود و ديگري فن برنامه ريزي پرت .در  برنامه ريزي از ره نگاشت مي توان براي شناسايي راهبردها استفاده نمود. از اين روش همچنين براي تصميم گيري درباره اختصاص بودجه و منابع مالي به پروژه هاي مختلف تحقيق و توسعه استفاده مي شود. در آينده پژوهي، ره نگاشت مي تواند نقش هاي از توسعه هاي پيچيده و روابط علت و معلولي بين آنها باشد و به عبارت ديگر زمينه شكل گيري سناريوها باشد. مسيرميان گره هاي مختلف را مي توان از نظر زماني محاسبه نمود و زمان پياده سازي سيستم را تخمين زد . اغلب ره نگاشت هاي علم تهيه شده تا كنون از نوع ” فشار فناوری  “بوده است و انتظار مي رود در آينده به وفور در حوزه هاي علم و فناوري و تجاري به كارگرفته شود. همچنین باید به تفاوت ره نگاشت علم و فناوری در سطح بنگاه و در سطح ملی توجه کرد تا خلط مباحث پیش نیاید.

تحلیل جایگزینی : با نام تحلیل فیشر- پرای نیز شناخته می شود و روشی ریاضی است که برای نشان دادن نرخ به کارگیری بازار از فن آوری های جدید برتر مورد استفاده قرار می گیرد. روش، مبتنی بر این واقعیت است که به کارگیری چنین فن آوری های جدید از الگوی شناخته شده توسط ریاضی دانان پیروی می کند، الگویی با نام منحنی منطقی.   این الگو توسط دو پارامتر تعیین می شود. یکی از این پارامترها، زمان شروع به کارگیری را نشان می دهد و پارامتر دیگر میزان به کارگیری رخ داده را تعیین می کند. نتایج به دست آمده توسط این روش بسیار کمی بوده و برای آینده نگار یهایی نظیر چگونگی تغییر تجهیزات پایه ای ارتباطات الکترونیک در طول زمان مورد استفاده قرار م یگیرد. نکته حائز اهیمت در این روش آن است که این روش قطعی و همچنین قیاسی است که نقاط ضعفی دارد:  فقط دو عامل جایگزین را بررسی می نماید یعنی زمانی که یک محصول بخواهد جایگزین محصول دیگری شود اما در فضای واقعی تعداد جایگزین ها بیش از دو هستند. فرض می شود که اگر جایگزین شروع شود، تا سطح نهایی و اشباعش ادامه خواهد داشت اما جایگزین ممکن است در طول زمان و در پاسخ به عوامل خارجی تغییر مسیر دهد.

متن کاوی:  متن یابی را می توان به عنوان نوعی تحلیل محتوا در نظر گرفت. روشی که ریشه در عصر پردازنده های اطلاعاتی دارد و از منابع اطلاعاتی علم و فن آوری است  تحليل محتوا، روشي شناخته شده در علوم اجتماعي است كه به ويژه در مطالعة ارتباطات جمعي كاربرد دارد. تحليل محتوا شيو هاي براي بررسي نظام يافته و عينيِ جنبه هاي ويژه اي از پيام ها است. در واقع این روش تحلیل آینده فن آوری از طریق شناسایی نقاط مؤثر، تهیه سری های زمانی و تهیه شاخص های نوآوری در راستای مدیریت فن آوری است  این روش در تحلیل فرصت های راهبردی فن آوری در ایالات متحده در حوزه ی مواد مورد استفاده قرار گرفت. مراحل متن یابی عبارتست از:  طراحی سؤال در حوزه فن آوری اطلاعات و تعیین نحوه ی پاسخ، کسب داده ی مناسب، جستجو، استفاده از نرم افزار، تصحیح و پاکسازی داده ها، تحلیل و تفسیر، ارائه ی اطلاعات، استاندارد سازی و خودکارسازی .

تحلیل اثرات روند:  این روش در دهه 1970و در پاسخ به یکی از اشکالات اساسی وارد بر روش های پژوهش آینده ایجاد شد. روش های کمی مبتنی بر داده های تاریخی، برای پیش بینی آینده از برون یابی داده های گذشته استفاده می کردند، در حالی که اثرات رویدهای پیش بینی نشده آینده در آنها نادیده گرفته شده بود. برای رفع این مشکل روش تحلیل روند پایه گذاری شد که در پایگاه داده ای از رویدادهای احتمالی آینده تهیه می شود و در پیش بینی ها مورد توجه قرار می گیرد. دو گام اصلی برای اجرای این روش ضروری است: یک منحنی بر اساس داده های تاریخی برای محاسبه روند آینده ترسیم شده و با استفاده از قضاوت خبرگان مجموع های از رویدادهای محتمل مربوط به آینده شناسایی می شود؛ و دوم برای هررویداد، خبرگان احتمال رخ دادن آن را بر اساس زمان وقوع و اثرات قابل انتظار تخمین می زنند )همان، ص 2(. این روش به مشخص کردن اینکه کدام رویدادها در آینده با چه تفاوت هایی امکان وقوع دارند کمک می کند. هنگامی که از روش استفاده می شود، یک تحلیل گر به جای اینکه صرفا بگوید : “من تصور می کنم این رویداد در آینده اتفاق می افتاد “، می تواند اضافه کند که : “امکان وقوع این رویدادها را نیز به حساب آورد هام.”

چشم انداز:  چشم انداز، تصویری قانع کننده از آینده ی مطلوبی که افراد یا گرو هها در بالاترین سطح آرمان و بازبانی شفاف، متقاعدکننده و قوی آن را ایجاد می کنند است. چشم انداز به نحوی که آینده پژوهان از آن استفاده می کنند چندین ریشه دارد.  یک ریشه تصویر مثبت فردریک پولاک جامعه شناس و تاریخ شناس آلمانی است که درباره ی اهمیت تدوین چشم انداز به عنوان بخش ضروری تفکر درباره آینده نوشت. کار او اولین اثری بود که پس از جنگ جهانی دوم بر دانش آینده متمرکز شده و یک مبنای فکری را برای مفهوم آینده نگاری هنجاری شکل داد. اگر سناریو که مرتبط با آینده محتمل است بیانگر آینده برای مغز باشد، چشم انداز بیانگر آینده برای قلب است . چشم انداز عبارتست از تصویری از آینده که متعهد به خلق آن شده ایم. بر خلاف سناریو که نشان می دهند چه چیزی اتفاق خواهد، افتاد چشم انداز این قدرت و نیرو را دارد که آینده را شکل دهد. برای آنکه چشم اندازی، یک نیروی قوی باشد باید مشروع باشد، به اشتراک گذاشته باشد و بیانگر بزرگ ترین آرمان های افراد باشد .

سطوح استفاده از روش های آینده پژوهی

پوپر با بررسی حدود 76 پروژه آینده نگری از میان بیش از 2000 مطالعه آینده پژوهی ثبت شده در شبکه اروپایی پژوهش های آینده نگری تا سال 2008 . با توجه به روند رو به رشد به کارگیری ابزارها و فنون آینده نگری اکنون این سؤال مطرح است که ویژگی های، خواص و توانمندی های هرکدام از این رو شها از حیث رفع نیازهای ذاتی که در مطالعات آینده مطرح است کدامند؟ در واقع سؤال مهم آن است که هر کدام از فنون آینده نگری چه قابلیت ها و استعدادهایی برای پاسخگویی به دغدغه ها و نیازهای محققان فعال در عرصه ی مطالعات آینده دارند؟ از سوی دیگر، روش های آینده پژوهی بایستی به چه ابهامات و خلاهایی )از حیث محتوی و مضمون یافته ها(  و چه استلزامات علمی و روش شناختی پاسخ دهند تا بتوانند یافته های معتبر و قابل قبول ارائه کنند.

برای پاسخ گویی به این سؤال باید ابتدا مهم ترین ضوابط و ملاک های قضاوت و ارزیابی روش های آینده نگری را مشخص نماییم. مارتین آینده نگری را چنین تعریف می کند: روندهایی که به طور نظام مند تلاش دارند تا به آینده های درازمدت علم، فناوری، اقتصاد، و جامعه با هدف تشخیص حوزه های تحقیقات راهبردی و ظهور فناوری های پایه ای و مفید در اجتماع و اقتصاد دست یابد. آتیلا هاوس رشد فزاینده مطالعات آینده را به عوامل مهمی مانند جهانی سازی و تغییرات سیستمی و فناورانه، پیچیدگی شرایط، چالش های تصمیم گیری، موضوعات محیطی، عدم اطمینان،

کسب مهارت های جدید، همکاری های گروهی و شبکه ای، فشارهای اقتصادی و سیاسی فزاینده به دولت ها، زیر سؤال رفتن اعتبار تحقیقات علمی مرسوم، فردگرایی و اهمیت یابی تصمیم گیری های فردی مربوط می داند . وی بر آن است که سه نسل مطالعات پیش بینی به ترتیب بر پیش بینی های فناورانه، آینده نگر یهای بازاری )اقتصادی ( و مطالعات متمرکز بر چالش های اجتماعی و سیاسی و اقتصادی بوده اند.

منبع

رنجبر طزنجی، محمد علی(1393)، آینده نگاری توریسم درمانی با رویکرد برنامه ریزی سناریو مبنا، پایان نامه کارشناسی ارشد، مدیریت اجرایی، دانشگاه پیام نور

از فروشگاه بوبوک دیدن نمایید