نظریة مسیر زندگی خانوادگی:

نظریة مسیر زندگی خانوادگی که به نظریة چرخه زندگی هم ترجمه می­شود، یکی از تئوری­های مطرح در زمینه خانواده است. «این نظریه برآمده از پیوستگی یکسری جریان­های فکری است. آن طور که بنگستون و آلن ،الدر، وایت ، و کلن می­گویند، یکسری از جریان­های فکری به هم پیوستند و دیدگاه مسیر زندگی خانواده را پدید آوردند». این نظریه، تغییرات در خانواده را مورد توجه و بررسی قرار می­دهد. محور تحلیل این نظریه، گروه اجتماعی خاص یعنی خانواده است. «نظریة مسیر زندگی، خاص خانواده است. وایت و کلن اشاره دارند که نظریة مسیر زندگی، تنها نظریه­ای است که مختص خانواده است». نظریة مسیر زندگی مسائلی از جمله توالد، رشد، انتقال به مسکن جدید، انتخاب شغل و تغییرات رفتاری و زیستی مربوط به سنین مختلف را بررسی می­کند. الدر عقیده دارد که نظریة مسیر زندگی (خانوادگی) اشاره دارد به الگوهای زندگی مربوط به سن، نهفته در ساختارها و فرهنگ­های اجتماعی که تابع تغییرات اجتماعی هستند. اساساً در این تعریف، الدر سه مفهوم مهم را ارائه داده است که در شناخت بهتر نظریة مسیر زندگی مفید است:

 چرخة حیات: مفهوم چرخة حیات را این طور تعریف می­کنند که چگونه خانواده­ها از طریق دوران در یک چرخة حیات زندگی می­کنند. توالد، به این معنی که انسان به دنیا می­آید، در خانواده اصلی رشد می­کند، به مسکن جدید منتقل می­شود، شغل جدید انتخاب می­کند، ازدواج می­کند و با این کار یک آشیانه خالی برای والدین خود ایجاد می­کند. تولید مثل می­کند و خانواده جدیدی علاوه بر خانواده اصلی­اش ایجاد می­کند. سنش زیاد می­شود، پدربزرگ/ مادربزرگ می­شود و می­میرد. این چرخة حیات تأثیرات متقابل هر دو طرفه­ای در طول زمان دارد.

تاریخ زندگی: تاریخ زندگی حوادث اصلی زندگی برای یک فرد یا گروه است که به­صورت خود نوشت یا توسط دیگران ثبت می­شود.

طول زندگی: این مفهوم اشاره دارد به توصیف و توضیح تغییرات زیستی و رفتاری که مربوط به سن می­شود، از تولد تا مرگ.

هر کدام از مراحل زندگی شرایط خاصی را ایجاد می­کند که زوجین باید با ارزیابی مناسب از آن شرایط به تدبیر لازم دست زنند. زوج جوان بدون فرزند وضعیت خاصی دارند، این شرایط با آوردن نوزادی به این خانواده تغییر می­کند. حتی ورود فرزندان دیگر و یا بلوغ فرزندان قبلی اوضاع را به­گونه­ای دیگر متغیر می­سازد. درک صحیح این روند و سازگاری اعضا با شرایط و اقتضائات جدید برای خانواده بسیار مهم است. مثلاً نوجوان در مرحله­ای نیاز دارد تا برای رسیدن به تعادل میان آزادی و مسئولیت به او کمک شود، اما در مرحله دیگر نیاز به حمایت اقتصادی دارد. خانواده سالم به وظایف و انتظارات پدید آمده در هر مرحله به خوبی توجه دارد و در سازگاری با آن مرحله موفق است. بنابراین در یک خانواده سالم نقش­ها به تناسب مراحل مختلف تغییر می­پذیرد. ایراداتی بر این نظریه وجود دارد مبنی بر اینکه به زعم برخی از نظریه پردازان در این نظریه بیش از اندازه بر مسئله گردش حیات خانواده تأکید می­کنند (مثلاً پدر یا مادر شدن یا پدر بزرگ و مادر بزرگ شدن و ترک خانه توسط فرزندان) به قیمت توجه نکردن به تأثیرات بیرون خانواده. به این معنا که نظریات مسیر زندگی تنها به مسائل چرخش زندگی در چارچوب محدود خانواده توجه دارد و از مسائل پیرامون خانواده که بر خانواده اثرگذار است غافل است. اما نویسندگان کتاب نظریه­های خانواده معتقدند که مهم­ترین مسئله که در این تئوری به آن توجه شده است، تغییرات در خانواده­ها (نه افراد) در طول زمان است.

نظریة مسیر زندگی خانوادگی سعی می­کند که تغییرات در خانواده­ها را توضیح دهد؛ یعنی گروه اجتماعی خاص (خانواده) و تغییرات در آن، محور تحلیل است. تغییر در یک عضو از خانواده تغییر در اعضای دیگر را به دنبال دارد. همچنین مهم است بدانیم که نظریة مسیر زندگی مانند نظریة زیست محیطی نه تنها سعی دارد که تأثیر شخص تازه را بر خانواده بررسی کند، همچنین تلاش دارد که تأثیر خانواده را به­عنوان یک سیستم اجتماعی بر شخص تازه وارد بررسی نماید. رشد کودک اگرچه متأثر از متغیرهای خانوادگی زیادی است، اما محور تمرکز نظریة مسیر زندگی خانوادگی نیست؛ بلکه نظریة رشد طول زندگی این مسئله را مورد بررسی قرار می­دهد».

نظریة مسیر زندگی تا حدودی از نظریة سیستمی تأثیر پذیرفته است در این نظریه، اعضا در ارتباط با همدیگر دیده می­شوند و تغییر در یک عضو باعث تغییر در کل مجموعه خواهد شد.براساس نظریة مسیر زندگی خانوادگی، خانواده صرفاً مجموع ابزاری آن نیست، بلکه خانواده تقریباً به همان شکل دیده می­شود که زیست­شناسان، یک ارگانیسم واحد را می­بینند. درست همانطور که هر یک از سیستم­های گوناگون بدن انسان بر سیستم­های دیگر تأثیر می­گذارد و همانطور که ارتباطات متقابل پیوسته نتایجی را تولید می­کند که قابل تقلیل به صرف جمع رفتارهای فردی نیست، خانواده نیز قابل تقلیل به مجموع اجزا نیست.

الدر به چهار ویژگی به­عنوان مشخصه­های اصلی نظریة مسیر زندگی خانوادگی اشاره دارد که عبارتند از:

• تأثیر متقابل زندگی انسان و زمان و مکان تاریخی در حال تغییر؛
• تأثیر انسان در تصمیم­گیری و فشار اجتماعی؛
• زمان­بندی زندگی؛
• زندگی­های مرتبط و مستقل.
• موضوع اول مربوط می­شود به مکان­های فیزیکی و دوره­های تاریخی که افراد در آن زندگی می­کنند، کنش­های متقابل دارند و رشد می­کنند. رشد خانوادگی مانند رشد فردی تحت تأثیر وقایع صمیمانه درون خانواده و وقایع تاریخی فراوانی است، مثل جنگ­ها، جابجایی­های اقتصادی، در دسترس بودن یا در دسترس نبودن فرصت آموزش.

نظریة مسیر زندگی خانوادگی برای زمان­بندی همه این عوامل اهمیت زیادی قایل است. مثلاً هنگامی که والدین با خلوص کامل ادعا می­کنند که با همه بچه­ها به یک شکل رفتار کرده­اند. آن­ها در واقع ادعایی کرده­اند که عملاً اتفاق نیفتاده است. زیرا علاوه بر این واقعیت که هر کودکی از آغاز متفاوت است، محیط­های درون خانواده نمی­توانند دقیقاً برای اعضا یکسان باشند. برای نمونه والدین در هنگام تولد هر فرزند سنین متفاوتی دارند. مثلاً جانی در سال 1997 چهار ساله است و سوزی در سال 2002 چهار ساله است و این گوناگونی زمانی در رشد و کنش آن­ها موثر است. علاوه بر این وقایع ملی متفاوت در زندگی کاملاً تأثیرگذار است.

موضوع دوم مربوط می­شود به تصمیم­ها و تجربیات فردی، که بر انتخاب فرد و تجربیات آینده خانواده تأثیرگذار است. تفاوت­های فردی و تاریخ زندگی با محیط­های در حال تغییر تأثیر متقابل دارند و در این بین نتایج رفتار متفاوت ایجاد می­کنند . مثلاً انتخاب شغل همسر یا والد، تصمیم یک جوان هیجده ساله برای ادامه یا ترک تحصیلات عالی بر جهت­گیری­های آینده خانواده­ها تأثیر می­گذارند.

موضوع سوم، موضوع زمان­بندی زندگی است. این موضوع به مفهوم چرخة حیات خانواده شبیه است که به زمان­بندی اجتماعی وقایع، با توجه به توقعات هنجاری جامعه اشاره می­کند. برای مثال، از نظر اجتماعی زمان­های مناسبی برای فرزندآوری یا ازدواج وجود دارد. باید توجه داشت که مفهوم زمان­بندی هنجاری تا حد زیادی تحت تأثیر رسوم و ارزش­های فرهنگی متغیر جامعه است. علاوه بر آن که متغیرهای فراوان دیگری بر آن تأثیرگذار است. برای نمونه، سن ازدواج اول برای مردان و زنان در طول سی و پنج سال گذشته تا حدود زیادی بالا رفته است.

موضوع چهارم که الدر آن را از ویژگی­های مهم نظریة مسیر زندگی می­شمارد، زندگی­های مرتبط است. در سطح بسیار ابتدایی، این موضوع به معنای آن است که وضعیت یک عضو از خانواده تأثیر مستقیم و بی­واسطه دارد، بر سایر اعضای خانواده (هسته­ای یا گسترده).

بیماری صعب ­العلاج کودک بر بسیاری از اعضای خانواده تأثیر می­گذارد، چه اعضایی که در تماس روزانه و مستقیم هستند و چه اعضای دورتر خانواده، عوامل فراوانی که تا حد زیادی به­طور ارثی تعیین می­شوند نیز چنین تأثیرات «گسترده در زمان، بر خانواده دارد».

نظریة سیستمی:

دیدگاه سیستمی خانواده از نظریة کلی سیستم­ها بوجود آمده است. «در نظریة کلی سیستم­ها کل یک سیستم به­عنوان مجموعه­ای از عناصر مرتبط به­هم دیده می­شود که محدوده آن­ها را فرا گرفته است و ویژگی­ها و خواص مشترکی دارند ». نظریة سیستمی خانواده، خانواده را به­عنوان نظامی در نظر می­گیرد که ورودی و خروجی و فرآیندهایی دارد. از این دیدگاه، «خانواده ماشینی فرض می­شود که دارای مجموعه­ای به­هم پیوسته از عناصر است که با همدیگر یک کل هماهنگ  را تشکیل می­دهند».این بخش­ها با هم کنش متقابل دارند و در نهایت کل سیستم به شکلی عمل می­کند که مجموعه­ای از نتایج را تولید می­کند. علاوه بر این، ورودی­ها را دریافت کرده وآن­ها را در خانواده بازتاب می­دهد. پیش­فرض­های اصلی این نظریه چنین است:

اعضای خانواده با هم مرتبط­اند؛ ساختار و سازمان خانواده بدون ملاحظة اعضای دیگر قابل فهم نیست، کارکرد خانواده با ملاحظه در همة اعضای خانواده ممکن است؛ ساختار و سازمان خانواده در تعیین رفتار اعضا تعیین­کننده است ؛ با تمرکز بر کلیت خانواده هم می­توان نظم و هم تغییر را فهمید.

نظریة سیستمی خانواده، خانواده را به­عنوان سیستمی می­بیند که اعضای خانواده با هم کنش متقابل دارند و رفتارهای هماهنگی نشان می­دهند و درجه­ای از وابستگی به همدیگر در بین آن­ها دیده می­شود.در واقع نظریة سیستمی خانواده بر دو جنبه کلیدی در خانواده اشاره دارد، یکی اعضای تشکیل­دهنده خانواده و عناصری که خانواده را تشکیل می­دهند و دیگری کنش و واکنش­های خانواده اعم از کنش­های درونی خانواده و کنش­های بین خانواده­ها و همچنین فرآیندهایی که بین خانواده و محیط وجود دارد. چی بوکاسو لایت مفاهیم کلیدی خانواده را از این قرار می­دانند :

اجزای به ­هم وابسته: اجزای خانواده و نقش­هایی که دارند به­عنوان اجزای سیستم خانواده دیده می­شوند. اجزای خانواده با درجاتی به­هم وابسته­اند که این مسئله موجب می­شود همه اعضای نظام خانواده تحت تأثیر تغییری در یک عضو قرار گیرند.

ورودی و خروجی: ورودی­ها، اطلاعاتی را که خانواده دریافت می­کند، بازتاب می­دهند. این ورودی­ها ممکن است از بیرون خانواده به شکل اطلاعات یا پیام­ها باشد یا از درون خانواده به شکل نظارت اعضا بر کارکرد خانواده.

محدوده­ها: محدوده­ها نقطه مواجهه میان خانواده و محیط است و توسط افراد در بیرون یا درون خانواده تعریف می­شود.

سلسله مراتب سیستم­ها: این مسئله سیستم­های درون و فراتر از خانواده را شامل می­شود. همچنین زیر سیستم­ها در این مسئله می­گنجند. این امر با قدرت در خانواده ارتباط نزدیک دارد.

قوانین: قوانین بازتاب­ دهندة الگوهای تکراری در نظام­های خانوادگی هستند که در واقع همة جنبه­های تبادلات اعضای خانواده را بازتاب می­دهند.

اهداف: سیستم­های خانواده در بدست آوردن اهداف می­کوشند. این اهداف در طی زمان و به موازات رشد افراد تغییر می­کند. این بدان معناست که رفتارها و تعاملات خانوادگی هدف محور هستند.

مکانیسم­های بازخورد خانواده­ها الگوهای بازخورد بی­پایان از نظارت بر وضعیتشان را بازتاب می­دهند .

جمع غیر ساده: سیستم­های خانوادگی مجموعه­ای از اجزا را شامل می­شود که صرفاً جمع ساده اجزا نیست.

تغییر: سیستم­های خانوادگی تمایل به تغییر در ساختار و یا کارکرد اصلی در طول زمان را دارند.

هی لی معتقد است: «در مطالعه خانواده و درمان مشکلات هر یک از اعضای آن، باید بر کل خانواده تمرکز کرد؛ بر روابط کودکان و والدین با یکدیگر و بر روابط تمام اعضا با یکدیگر».

تبریزی و علوی­نیا می­گویند: سیستم خانواده یک سیستم باز است و با سایر سیستم­هایی که به­نحوی با خانواده در تعاملند تأثیر و تأثر متقابل دارند. آنان می گویند: «زن و شوهری که با هم ازدواج کرده­اند و یک سیستم جدید تشکیل داده­اند، ممکن است به سیستم خانواده قبلشان وابسته باشند و این منجر به بروز تغییراتی در سیستم جدید آن­ها می­شود. در کشور ما، تعداد زن­هایی که پس از ازدواج هنوز دختر خانواده­شان هستند و نه خانم یک خانواده جدید و نیز مردانی که پس از ازدواج هنوز پسر خانواده خود هستند و نه آقای یک خانواده جدید، بسیار زیادند. بسیاری از اوقات تعارض­هایی که بین زن و شوهر رخ می­دهد حاصل تأثیر و تأثر متقابل این سیستم­های خانوادگی است».

جان برادشاو نیز با نگرش سیستمی به خانواده می­نگرد. او می­گوید: «الگوی سیستمی خانواده نشان می­دهد که چگونه هر شخص در زندگی، نقشی را در مجموعه نظام بازی می­کند. نگرش سیستمی به درک ما از این که چرا فرزندان یک خانواده اغلب تا این حد با هم تفاوت دارند کمک می­کند».

نظریة اکولوژی:

این نظریه به نقش محیط اجتماعی در تعاملات خانوادگی اشاره می­کند. مبدعان این نظریه، چی بو کاس و لایت می­گویند: «فرضیه بنیادین نظریة اکولوژی این است که توسعه و تغییر در نتیجة تعامل میان دو شیء» در حال گسترش است و زمینه محیطی آن به طور وسیع اتفاق می­افتد. آن­ها از این جهت کلمه «شیء» را به­کار می­برند که این دیدگاه نظری به توسعه فرد و خانواده و موجودات دیگر مانند مدارس و مراکز کار، سروکار دارند. ویژگی اساسی فرض بالا تمرکز بر تعامل است. یعنی افراد و خانواده­ها صرفاً توسط تأثیرات و زمینه­های محیطی شکل نمی­یابند، بلکه آن­ها نیز به زمینه­ها تأثیر می­گذارند. روابط خانوادگی با محیط بیرونی در ارتباط کامل است. محیط امن و مناسب می­تواند به رشد و سلامت خانواده کمک کند و برعکس محیط ناامن و نامناسب زمینه­ای برای تخریب خانواده محسوب می­شود. محیط­های جرم­خیز و آلوده، اعضای خانواده و مخصوصاً فرزندان را در معرض نابسامانی­های اخلاقی و رفتاری قرار می­دهد. محیط­های شلوغ و فاقد کنترل لازم محیط­های مسمومی است که سلامت خانواده را به­خطر می­اندازد. مهاجرت­های غیر اصولی و بدون برنامه در حواشی شهرها می­تواند نقاط جرم­خیزی را به­وجود آورد که بر سلامت خانواده­ها تأثیر دارد.

نظریة شبکه خویشاوندی:

یکی دیگر از نظریات مهم در زمینة خانواده، نظریة شبکه خانواده است. براساس این نظریه، روابط خانوادگی و خویشاوندی تأثیر زیادی بر سلامت خانواده دارد. روابط خویشاوندی دارای کارکردهای بسیاری است که این کارکردها سلامت خانواده را تضمین می­کند. «خویشاوندی علاوه بر برقراری تماس­ها، دیدارها، مبادله خدمات و گردهمایی­های خانوادگی آفرینندة مجموعه­ای از مسئولیت­های اخلاقی و محدودیت آفرین است؛ مضافاً، خویشاوندی چارچوبی را به­عنوان مبدأ یا مرجع پدید می­آورد که در ارتباط با سایر مراجع، از جمله حرفه، محل سکونت و ولادت و نوع اتومبیلی که مورد استفاده یک فرد قرار می­گیرد، به سهم خود حائز اهمیت است».

«در جامعه­ای که فرد را منزوی می­سازد، حضور بالقوه شبکه خویشاوندی از اهمیت بسیار برخوردار است. و پذیرش خانواده به­عنوان مأمنی برای فرد تجلی دوباره­ای می­یابد. دیگر مسئله فرد به غوطه­ور شدن در گروه خانگی زناشویی منحصر نمی­شود، بلکه یافتن جایی در شبکه خانگی است که به افراد امکان آن را می­دهد تا به جهت­یابی فضایی و زمانی دست زنند و از طریق شناخت تاریخچه خانوادگی، در صدد کسب هویت مبدأیی برای خود برآیند».در شبکه خویشاوندی ثبات و احساس «تعلق داشتن» تحقق می­یابد. همچنین شبکه خویشاوندی زمینه را برای انتقال هنجارهای خانوادگی و حمایت­های لازم را برای اعضای خانواده به ارمغان می­آورد.

بهنام معتقد است: «وقتی خانواده شکل می­گیرد، شخص ابعاد و ساختاری متفاوت با زندگی مجردی می­یابد، پیوندهای خانوادگی در میان اعضای خانواده و خویشاوندان استوارتر می­شود» .ایشان در این نظریه بیان می­کند که خانواده در شبکه خویشاوندی زنده می­ماند و به بقای خود ادامه می­دهد و سلامت روانی خانواده را در گرو ارتباط داشتن با خویشاوندان می­داند و در ادامه اضافه می­کند که «حدود گروه خویشاوندی نامشخص است، و ابتدای این گروه را نسل اول آن، یعنی پدر و مادر همسران، تشکیل می­دهند و سپس به خویشاوندان جانبی، یعنی عموها / دایی­ها و عمه­ها / خاله­ها، برادران و خواهران همسران کشیده می­شود. این خانواده مبتنی بر رابطه زیست­شناختی تولید مثل پابرجا می­ماند، و محلی برای یاری و ابراز عاطفه قلمداد می­شود. همین خانواده و شبکه و رابطه خویشاوندی است که باعث می­شود خانواده با مرگ فاصله بسیار بگیرد و بقایش حفظ شود».

تئوری اسنادی یا نسبت دادن (صفت تراشی) : ارزیابی قضاوت­های سطحی و مسئولانه در خانواده­ها:

این نظریه­ها بر نحوه تفسیر افراد از عملکردهای روزانه خود و دیگران تأکید می­کنند. مثلاً وقتی شخصی عملی را به روش خاصی انجام می­دهد، اغلب ما در پی آنیم که علت آن رفتار خاص را بفهمیم، به طور مثال، اگر پدر و مادری دیر به دنبال فرزندشان بروند، باعث می­شود که بچه این برداشت را بکند که والدینش وقت نشناس هستند و یا اگر شوهری هدیه غیر منتظره­ای برای همسرش بخرد، زن به علت خرید آن هدیه می­اندیشد. این نظریه، مجموعه­ای از اصولی است که به ما در درک و پیش­گویی فرایندهایی که طی آن مردم جوامع اجتماعی خود را برای خودشان و دیگران شرح می­دهند، کمک می­کند.

اولین مقاله در ارتباط با این نظریه، از بحث هایدر  بیرون آمد که معتقد بود، افراد به­عنوان بخشی از نیاز عمومی خود تلاش می­کنند که از عملکردهای دیگران مفهوم­سازی کنند، تا جهان پیرامون خود را کنترل و پیش­بینی کنند (به جهان پیرامون خود تسلّط یابند و امکان پیش­بینی برایشان به­وجود آید). طبق اظهارات هایدر، مثلاً وقتی مستقیماً قادر به فهم علّت رفتار فردی نیستیم تلاش می­کنیم آنچه را که باعث به وجودآمدن این رفتار شده با دلایل احتمالی خودمان حدس بزنیم.برخلاف تصور انسان­ها، که عمل نسبت دادن را جزئی از مفهوم سازی معمولی که به­طور روزانه انجام می­دهند می­دانند، هایدر این عمل نسبت دادن را واکنشی می­داند که در زمان­ها و مواقع خاصی روی می­دهد، و ما از این عمل گاهی اوقات استفاده می­کنیم.

سیلارس یکی از محققان پیشرو در زمینه ارتباطات نسبت دادن (صفت تراشی) را در روابط (مخصوصاً روابط زوج­ها) بررسی می­کند.زوج­های ناراحت و رنج دیده عمل نسبت دادن را برای رویدادهای منفی به­گونه­ای انجام می­دهند که تأثیر آن را افزایش می­دهد (به­طور مثال، علّت را در همسر خود جستجو می­کنند، آن را ثابت و غیرقابل تغییر می­دانند و آن را عاملی موثر در تمام دامنه­های روابطشان می­دانند)، درحالیکه زوج­های شادمان و موفق عمل نسبت دادن را به­گونه­ای انجام می­دهند که تأثیر اتفاقات منفی را در زندگی­شان به حداقل برسانند (به­طور مثال، علّت آن اتفاق را در همسرشان جستجو نمی­کنند و آن اتفاق را ناپایدار می­دانند).

زوج­های پرخاشگر بیش از آنکه به خودشان نسبت دهند، دوست دارند از همسرشان دوری کنند و یک سطح ارتباطی شدیداً منفی با هم دارند و این ارتباط زمانی که شوهران مواد مخدر مصرف می­کنند، منفی­تر می­شود.یا مثلاً بیان می­کند که نسبتی که یکی از زوج­ها برای رفتار غیرکلامی طرف مقابل خود استفاده می­کند بر سایر رفتارهایش با همسرش موثر است (مثلاً وقتی یکی از زوج­ها فکر کند که همسرش بر حالات چهره او کنترل و توجه دارد، به احتمال زیاد چهره خود را خوشایند، نگاه خود را خیره و هنگام مطالعه و گفتگو با همسرش، ژست صاف به خود می­گیرد.چون خانواده تنها متشکل از زن و شوهر نیست، محققان به ابعاد دیگری که صفت تراشی در آن صورت می­پذیرد(یعنی فرزندان) هم توجه کردند.مثلاً فرزندانی که در خانواده مورد بدرفتاری قرار می­گیرند، این بدرفتاری بر نوع نسبت­هایی که آن­ها می­سازند، اثر می گذارد.

منبع

رزمیان ، راضیه (1393) ،روابط خانوادگی از منظر قرآن ،پایان نامه کارشناسی ارشد علوم ارتباطات اجتماعی ،دانشگاه علامه طباطبایی

از فروشگاه بوبوک دیدن نمایید