کارکرد های آموزشی تربیتی امید و نقش آن در سلامت روان

امید و آرزو از جمله مسائل مطرح شده در انسان شناسی است که درروان شناسی باعنوان تعادل جسمی و روانی مطرح شده وارتباط ویژه ای با دین و تاثیر مثبت آن در ایجاد روح و روان سالم است .در جهان بینی قرآن امید واقعی و حقیقی در ارتباط با الله مفهوم می یابد و امیدی غیر از این مبنا،واقعی نیست. بنابراین امید به دو نوع صادق و کاذب تقسیم می شود. امید صادق در انسان منشاءتحولات و ایجاد انگیزه و تکاپو در عرصه های مختلف می شود امید واقعی از رحمانیت الهی و آرزو گرایی (امید کاذب) هدف شیطان است . یاس و ناامیدی از گناهان کبیره و باعث هلاکت می شود و مخالف تعالیم دینی الهی است.

امید موهبتی الهی است که درسلامت روان انسان نقش مهمی دارد.امید به زندگی انسان معنا می بخشد و هنگام وجود مشکلات و ناملایمات از فرو پاشی روانی انسان جلو گیری می نماید و مانع استیلای یاس و دلسردی در انسان می گردد. قرآن راه رسیدن به امید رادر همراه بودن دو رویکرد شناختی و رفتاری می داند . در نگاه اسلام انسان از خودشناسی به خداشناسی می رسد و این باعث خود باوری انسان می گردد که در سایه خدا محوری در عرصه زندگی و همراه شدن با رویکردهای رفتاری مثل عمل صالح و …باعث پیدایش امیدی پایدار می شود .

روان شناسان مثبت نگر ،اعتقاد برآن دارند که سازه هایی همچون ” امید ” می تواند از افراد در برابررویدادها ی استرس زای زندگی حمایت کند . به همین دلیل دردودهه ی اخیر روانشناسان بطور جدی به بررسی نقش امید در درمان انواع بیماری ها پرداخته اند و البتّه امید بخشی قرآن تنها به دنیا محدود نمی شود بلکه آخرت را هم فرا میگیرد ، چنانکه بشارت به بهشت امیدی است که قرآن برای زندگی جاودان مطرح میکند . خداوند متعال برای آن که تیرگی ناشی از نا امیدی را از دل مومنان بزداید از زبان حضرت یعقوب در سوره یوسف آیه 87 فرموده است : از رحمت خدا نا امید نشوید زیرا جز کافران کسی از رحمت خدا نا امید نیست .

در حوزه روان شناسی بحث امید سال ها مورد بی توجّهی قرار گرفته بود با این که ایده امید از آغاز آفرینش آدمی وجود داشته است ، بررسی علمی آن در زندگی انسان بیشینه چندان طولانی ای ندارد و در دوران طفولیت به سر می برد . در سال های 1950 تا 1960 امید به شکل رسمی به رویکردی علمی بررسی شد و برخی روان شناسان به این نتیجه رسیدند که اگر اندیشه ها و هیجان های منفی سبب تضعیف سلامت شوند می توان فرایند مثبتی مانند امید را به عنوان متغیّر هایی برای افزایش سلامت انسان بررسی کرد . اسنایدر از جمله کسانی بود که به درخواست منینجر سازه امید را به شکل علمی بررسی کرد ودرسال 1990نظریّه امید مطرح نمود.

اعتقاد و ایمان به خدا و انجام اعمال مذهبی توسط افراد نقش موثری در سلامت روانی افراد دارد . و در شکل گیری شخصیت وسبک زندگی سالم نقش مهمی ایفا می کند . مذهب به عنوان مجموعه ای از اعتقادها ،بایدها و نبایدها و نیز ارزشهای اختصاصی و تعمیم یافته، یکی از موثرترین تکیه گاههای روانی به شمار می رود که می تواند معنای زندگی را در لحظه لحظه های عمر فراهم کندودر شرایط خاص با فراهم کردن تکیه گاه هایی افراد را از بی معنایی نجات دهد .امیدبخشی و امیدآفرینی آرامش انسان را مضاعف می نماید و سرمایه وجود انسان را به گستره هستی وسعت می دهد و همواره سکوی تعالی شخصیت را مستدام می نماید. احساس ناامیدی روان انسان را پژمرده می کند و تارهای انگیزه های حیاتی را به تدریج تضعیف نموده و زمینه پریشانی فکری و افسردگی فراگیر را فراهم می نماید.نقش اميد در سلامت رواني، كه آرزوي همه انسان‌ها است، بسيار مهم است. اميد، عامل ذاتي و باطني شالوده زندگي و عامل پويايي و ديناميك روان انسان است.

اميد ملازم رواني زندگاني و رشد است، يعني هر لحظه آمادگي براي آن چيزي است كه تاكنون تحقق نيافته است. رشد اميد يا نااميدي در انسان به ميزان زيادي وابسته به فرهنگ وارزش‌هاي جامعه يا طبقه‌اي است كه فرد در آن زندگي مي‌كند، از همين رو براي مقابله با نااميدي بايستي وضعيت اجتماعي و فرهنگيِ شايسته‌اي كه با ذائقه اصلي و فطري تمامي انسان‌ها هم‌خواني دارد پي‌ريزي نمود.قبل از بیان آثار تربیتی آموزشی امید و نقش آن درسلامت روان ابتدا مفهوم سلامت روان و بهداشت روان و اصول حاکم بر آن با نگاه اسلامی می پردازیم .

انسان موجودی بسیار پیچیده با ابعاد گوناگونی است و تداوم حیات او به تعادل نسبی این ابعاد بستگی دارد .یکی از این ابعاد سلامت روان است.سلامت روان ،حالت کامل آسایش و کامیابی زیستی –روانی واجتماعی است و صرف نبود بیماری یا معلولیت نمی باشد . (سازمان بهداشت جهانی).سلامت روانی در مفهوم عام خودنیز به سلامت فکر ،تعادل روانی و دارا بودن ویژگی های مثبت روانی گفته می شود وراههای دستیابی به سلامت فکر و روح که برای تعالی و تکامل فردی و اجتماعی انسان هالازم است با پرداختن به آن روشن می شود . در تعریف دیگر بهداشت روان عبارت است از :پیشگیری از پیدایش بیماری های روانی و سالم سازی محیط روانی است تا افراد جامعه بتوانند بابرخورداری از یک روان متعادل باعوامل محیط خود رابطه صحیح برقرار کرده و درراه سازگاری بامحیط و رسیدن به هدفهای خود پیروز گردد.”اصول بهداشت روان ، نيز مانند جسم بر ده اصل استوار است ، اصول ده گانه بهداشت روان عبارتست از:

ايمان به حق و روز قيامت
صبر و شكيبايى در برابر حوادث
دورى از ترس و خوف
حذر از تمام رذايل اخلاقى
خو كردن به خوشبينى
محبت ورزيدن و كمك به خلق خدا
پرورش اراده و عزم
به طور دائم فعاليت سودمند كردن
خويشتن‏شناسى و مراقبه و محاسبه
پيوسته به ياد مرگ بودن

مردان حق ، هميشه از سلامت روح و جان برخوردار بودند و از پرتو سلامت روح داراى توانايى جسمى بودند و از بركت اين دو سلامت در تمام شؤون حيات به بهترين صورت به بندگى حضرت حق مشغول بوده و وجودشان براى ديگران شمع هدايت و چراغ راه بوده است “.

تاثیر مثبت دین و معنویات بربهداشت روان وافزایش امید

آرامش روانی هدف ارزشمند تربیت است و میزان مطلوبیت آن به اندازه ای است که هدف افعال عبادی تربیتی مانند اقامه ، نماز ، زکات و روزه دار بودن است .خداوند بندگانش را برای نماز ، زکات و مجاهده و گرفتن روزه واجب حراست کرده است تا اعضا و جوارح آن ها آرام و چشم هایشان خاشع و نفوس آنان نیز آرام و قلب هایشان خاضع گردد و تکبر از آن ها رخت بر بندد .کوشش در جهت فراهم آوردن زمینه آرامش روانی نه تنها مستحسن بلکه وظیفه است . امام علی بعد از بیان این وظیفه برای این که این عمل انجام شود و انگیزه تلاش ایجاد شود می فرمایند : بر تو باد که آرامش داشته باشی زیرا که برترین زیبایی است و هیچ نعمتی گوارا تر از امنیت و آرامش روانی نیست . افراد متدین به هر نسبت که ایمان قوی ومحکم داشته باشند در مقابل بیماری های روانی مصون ترهستند ایمان دینی به انسان ،در معامله ای که در یک طرف آن او و در طرف دیگر هیجان قرار دارد ،نسبت به هیجان که طرف دیگر معامله است ،اعتماد و اطمینان می بخشد دلهره و نگرانی نسبت به رفتار جهان را در برابر انسان از بین می برد و به جای آن به او آرامش خاطر می دهد.

دانشمندان و روان شناسان معتقدند که آلام روحی و هیجانات خارجی می تواند بدن انسان را تحت شعاع قراردهد و موجب بیماری گردد. چون زندگی مرتب با نگرانی و اضطراب و مشقت روحی توام است و فرد با ایمان وقتی با مشکلی روبرو شود از نیروی ایمان کمک گرفته این امید را دارد که قدرت مافوق انسانی مشکل را حل و گره را باز می کند . و معتقد است که خدا در رفع ناراحتی و مشکلات به آدمی یاری خواهد رساند . دین عامل مهم شخصیت سالم و روان متعادل انسان ،در رسیدن به اهداف متعالی او است .از نظر روان شناسان ،دین انسان عمیقترین و خردمندانه ترین چیزی است که در حیات او وجود دارد .از این رو تاثیر دین بر بهداشت روان و افزایش امید به قرار ذیل است :

دین موجب امیدواری می شود و خوش بینی افراد را افزایش میدهد .
دین به افراد متدین نوعی احساس کنترل و کارایی می بخشد که ریشه خدایی داردو می تواند کاهش کنترل شخصی را جبران کند و امید به آینده را افزایش دهد . یادخدادر دلها آرام بخش قلبهاست .
دین می تواند موجب ایجاد معنا شود بنابراین دین به زیستن و مردن انسان معنا می دهد .
دین ایجاد اطمینان و آرامش باطن می کند که نتیجه اش در مورد دیگران ،اظهار احساس و عواطف بیدریغ است.
دین داری موجب شفای دردهای روحی و روان آدمی (انگیزه و امید ) است و خلاء آن سبب بیماری(عدم اعتماد و امید ) می شود .

در سوره حج آیه 31 باری تعالی می فرمایند :کسانی که به خدااعتقاد نداشته باشند و قلبشان خالی از موهبت الهی باشد ،در چنگال ناراحتی های گیتی ،زبون و بیچاره در افتند و قهر طبیعت وجودشان را پژمرده گرداند.

مبانی هستی شناختی و انسان شناختی امید

نحوه نگاه انسان به هستی و نظام آفرینش نقش مهمی در ایجاد امید دارد زیرا خداوندرا محور هستی دانستن و داشتن هدف برای زندگی دو عامل اصلی هستن که انسان را نسبت به آینده و هستی خویش امیدوار ساخته و باعث میشوند که انسان همواره شاد و خرسند باشد . واما مبانی هستی شناسی و انسان شناسی امید شامل :

خدا محوری

از نگاه قرآن اگر انسان خود را عبد بداند و خداوند را ربّ ، پس می داند که جهان صاحب اختیاری دارد که همیشه بر هستی نظارت میکند و او همیشه در محضر خداست ،” الله ملک السماوات و الارض” .

هدفداری نظام آفرینش

هدف خداوند از افرینش آسمان و زمین بهره مندی کامل انسان ها می باشد،انسان با نیروی عقل که ودیعه الهی است بهترین ابزار برای بهره برداری از جهان ، آباد کردن زمین و حکومت کردن را در اختیار دارد و خداوند در این جهت راه و رسم زندگی را به او آموخته و انسان هارا از نافرمانی ها بر حذر داشته تا بتوانند استعداد های نهفته خود را آشکار نموده و به کمال مطلوب نائل شود و هیچ گاه دچار یاس و نا امیدی نگردد .

تعابیر مختلفی از هدفمندی هستی در قرآن

در آیات فراوانی از قرآن کریم به حق بودن هستی و آفرینش الهی اشارت رفته و با بیش از ده آیه بر این معنا تصریح شده است؛ مثلا می فرماید:

آسمان ها و زمین و موجودات میان آن دو را جز با حق (و به حق) نیافریدیم .

و همین قضیه اثباتی، یعنی حق بودن خلقت هستی را با لسان نفی باطل نیز بیان می دارد و می فرماید:

آسمان و زمین و آنچه را میانه آن دو است، باطل و عبث نیافریدیم.

از این جهت در کتاب الهی، سخن از حشر و بازگشت موجودات به سوی خدای سبحان نیز فراوان است؛ مثلا خطاب به انسان ها آمده است: همه جنبنده ها وپرندگان، چون شما امت هایی هستند و همگی به سوی پروردگارشان محشور می شوند؛ وما من دابة فی الارض ولا طئر یطیر بجناحیه إلا أمم أمثالکم ما فرطنا فی الکتب من شی ء ثم إلی ربهم یحشرون .و گاهی با بیان تسلیم اختیاری و اجباری موجودات زمین و آسمان در برابر خدای سبحان از بازگشت همه آنان به سوی خداوند یاد شده است؛و له أسلم من فی السموت والأرض طوعا وکرها و إلیه یرجعون. گرچه به حساب عمومی و نفسی، همگان و همگی با طوع و رغبت به سوی خداوند شتابانند.با چنین نگاهی به هستی است که امید به وسیله ای برای حیات تبدیل می شود ، امید رحمت و هدیه الهی برای انسان است زیرا انسان را فعال و حرکت در آدمی ایجاد می کند ، اگر این عامل حیات و تحرک از حدّ و مرز فرا تر رود انسان را به اوهام دچار می کند و به سمت غیر واقعی سوق می دهد .

امید باید با در نظر گرفتن واقعیّات ، امکانات ، حقایق عالم هستی ، توان و طاقت فرد همراه باشد ، این معیار ها در حقیقت نوعی اعتدال در امید سازی ایجاد می کند و انسان را از امید های غیر واقعی ، کاذب ، کم ارزش و بی ارزش باز می دارد و او را واقعا به امیدواری می کشاند.در حقیقت امید از نگاه قرآن به واسطه دو رویکرد شناختی و رفتاری حاصل می شود ، در رویکرد شناختی توجه به مبدا هستی ، امید به رحمت لایزال الهی ، عدالت ، یقین به لطف و بخشش خدا و . . . مورد نظر است و در رویکرد رفتاری انجام رفتار شایسته و به هنجار است و در حقیقت معرفت های بنیادین به همراه رفتار شایسته باعث امید و بهداشت روانی می شود.

هدفداری آفرینش انسان

وجود هدف ، باعث افزایش قدرت ، پویایی و حرکت انسان برای وصول به مقصد می شود ، به تعبیر دیگر هدفداری یکی از شرایط رسیدن به امید است. يكى از اسماى الهى كه در قرآن بر آن تكيه شده, حكيم است. اقتضاى اين صفت آن است كه تمام افعال خدا حكيمانه باشد; بر اين اساس, خلقت انسان نيز هدف خاصى را دنبال مى كند. البته هدف افعال الهى با هدف افعال بشرى متفاوت است. ما كارى مى كنيم تا از آن نتيجه اى عايد خودمان شود و به عبارت ديگر در تمام موارد, هدف اصلى, تأمين مصالح شخصى است; اما خداوند متعال نياز به چيزى ندارد تا براى تأمين آن كارى انجام دهد. او كمال مطلق است و هيچ كارى را براى خود انجام نمى دهد, بلكه براى نفع رساندن به مردم انجام مى دهد.

بايد گفت هدف نهايى از آفرينش انسان, خود ذات پروردگار است; يعنى فياض بودن خدا ايجاب مى كند كه موجودى به نام انسان خلق شود. اقتضاى ذات خدا اين است كه بيش تر رحمتش را به بندگانش افاضه كند. پروردگار به حكم بخشنده بودن بايد جهانى زيبا و كامل بيافريند. از اين رو آسمان و زمين و آن چه را كه در ميان آن ها قرار دارد آفريده و موجودى به نام انسان را كه مجهز به نيروى عقل و خرد است, پديد آورده است. اقتضاى وجود خدا, نفع رساندن به ديگران است. به زبان فلسفى, هدف از افعال الهى خود ذات است و به زبان عرفانى, خدا دوست دارد صفاتش تجلى كند .

وما خلقت الجن والانس الاّ ليعبدون; ما جن و انس را جز براى عبادت و پرستش نيافريديم. .البته خلقت انسان ها براى عبادات ظاهرى نبوده است, بلكه مراد, حقيقت عبادت است. علامه طباطبائى(ره) مى فرمايد:حقيقت عبادت آن است كه بنده خود را در تمام ذلت و عبوديت واداشته, رو به سوى مقام رب خود آورد, پس غرض نهايى از خلقت, همان حقيقت عبادت است; يعنى بنده از خود و از هر چيز ديگر بريده به ياد پروردگار خود باشد و ذكر او بگويد.اين تفسير, سخن گهربار حضرت سيدالشهدا(ع) است كه امام صادق(ع) از آن حضرت نقل فرموده اند, آن جا كه مى فرمايد: خداوند بزرگ, بندگان را نيافريده مگر به خاطر اين كه او را بشناسند, هنگامى كه او را بشناسند عبادتش مى كنند و هنگامى كه بندگى او كنند از بندگى غير او بى نياز مى شوند .

استاد شهيد مطهرى(ره) نيز مى گويد:ا ين كه قرآن گفته ما جن و انس را جز براى عبادت خلق نكرديم و از طرفى عبادت مراتبى دارد, معلوم است كه هدف اصلى, مرتبه پايين نيست; بلكه مرتبه عالى است… هدف, همان حقيقت است; يعنى خدا هدف است. در منطق اسلام, هدف فقط يك چيز است و آن خدا است. اصولاً توحيد اسلام جز اين اقتضا نمى كند. توحيد اسلام اگر هم هدف ديگرى معرفى مى كند; مانند بهشت و يا فرار از جهنم, هدف هاى درجه دوم است, براى انسان هايى كه از هدف هاى خيلى پست جهنمى بايد رهايى پيدا كنند .

در آيه ديگر غرض از خلقت انسان, امتحان و آزمايش او ذكر شده است, آن جا كه مى فرمايد: الذى خلق الموت والحياة ليبلوكم ايكم احسن عملاً; خدا مرگ و زندگى را آفريد تا شما را بيازمايد كه كدام نيكوكارتريد .هدف از آفرينش انسان, امتحان او است تا از اين راه او بندگى را برگزيند و به كمال نهايى كه قرب به پروردگار است, نايل گردد. ممكن است گفته شود كه چرا خداوند انسان ها را از همان نخست كامل نكرد؟ در پاسخ بايد گفت: اگر انسان از نخست كامل خلق مى شد, ديگر انسان نبود. موجوداتى كه كمالات خود را از اول دارند, مجردند.هدف انسان ” رسیدن ” به کمال است و هدف رحمان رساندن به کمال است . چرا که خداوند کمال محض است و هیچ نقص و کاستی در او راه ندارد.

خودشناسی

پیامبران الهی اوّلین کسانی هستند که انسان را به شناخت خود و شناخت خدا راهنمایی کرده اند هدف بعثت تمامی پیامبران نیز رسیدن به توحید است . امّا شناخت خدا به مقدمه با ارزش نیاز دارد که آن شناخت خود است زیرا هر کسی خود را به خوبی بشناسد خدای خود را بهتر خواهد شناخت ، امیرالمومنین علی (ع) می فرمایند : کسی که خود را بشناسد خدایش را خواهد شناخت.خدا خلقت انسان را از روح خود می داند و این نشان از جایگاه والای خود شناسی در آموزه های دینی دارد .

آثار تربیتی آموزشی امید در زندگی روانی

از نگاه قرآن ” امید ” با استفاده از رویکرد های شناختی حاصل می شود که ارکان آن را “خود شناسی “،”خداشناسی “،”خود باوری “و “خدا محوری “تشکیل می دهد . همه اینها وقتی امید پایدار را بهمراه دارند که با عمل صالح همراه شوند و از اعتدال خارج نگردند بر همین اساس کارکرد های آموزشی و تربیتی امید زمانی حاصل می شود که موارد گفته شده در انسان ساری و جاری باشد . آثار تربیتی آموزشی امید در زندگی روانی به قرارذیل می باشد:

حرکت آفرین و باعث عمل

«اميد» به عنوان يكی از عوامل مهم در تربيت انسان از ديدگاه قرآن است «اميد» يك حالت روحى و روانى وبرانگيزاننده انسان به كار و فعاليت است.امیدی که از معرفت و شناخت به مبدا و معاد حاصل می شود اساس همه تلاشها و منشاءاصلاح امور در جامعه ورسیدن به سعادت ابدی است . طورطبيعى، انگيزه بشر دركارهاى اختيارى اميد به نفع يا ترس اززيان است. در واقع، خوف و رجا به منزله نيروى اجرايى براى حركت بوده، عامل مستقيم تلاش ها و رفتارهاى انسانى است.از نظر غزالی امید عامل و انگیزه حرکت انسان به سوی خداست چنان که اگرانسان امیدی به لذت دیدار جمال حق نداشته باشد راههای سخت سیر و سلوک را نمی پیماید. یکی از شرایط امیدواری، تلاش و کوشش در کارهاست، چرا که اگر انسان اميد چيزى را دارد بايد خود را براى استقبال از آن آماده كند و اگر اثرى در عمل او نمايان نباشد، در واقع مدعى دروغينى بيش نیست.فَمَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلاً صالِحا. پس هر كه به لقاى پروردگارش اميد دارد، بايد كارى شايسته انجام دهد.

آرامش

آرامش امید هر انسانی است .آرامش یعنی این که انسان در قصد واراده خود استقرار و آرامش داشته باشد و هیچگونه نگرانی به خود راه ندهد. قرآن کریم در میان امواج نگرانی ها امید به خدا را برترین داروی آرامش بخش و شفادهنده قلب ها معرفی می کند .انسان فطرتا جویای سعادت خویش است اگر بتوان برای سعادت دو مولفه اساسی برشمرد ،آرامش مولفه اصلی است که به دو شکل آرامش روحی وامنیت اجتماعی ظهور می کند . در این راه انسان از تصوررسیدن به سعادت شاد میشود و ازفکریک آینده شوم ،لرزه به اندامش می افتد و دچار دلهره شدید می شود .آنچه مایه سعادت انسان می شود دو چیز است :تلاش ، امید و اطمینان به شرایط جدید که همراه با حضور ،خضوع و نهایت کوشش است .در حقیقت آرامش روحی ،گمشده انسان امروزی است و اوباتمام وجود به دنبال دستیابی به آن است .

بالا بردن بازده کار

امید فضیلتی الهی است پس متعلق به خداست و نفس انسان تنها در سه ساحت (ذهن ،عقل ،اراده)لایق و سزاوار خداست و امید در اراده جادارد و اراده فاعل امید است .از نظر اکویناس مهمترین اثر امید قوت و نشاط بخشیدن به عمل انسان است و امید سبب افزایش عمل است بااین که سخت و دشوار است ولی سبب اشتیاق بیشتر به عمل می شود.

تقویت قدرت صبر

یکی از اهداف تربیتی قرآن ،صبر و شکیبایی است . باایجاد امید فرد می تواند صبر راتقویت بخشد . خداوند در سوره یونس ،آیه 109به پیامبر می فرماید :از آن چه برتو وحی می شود پیروی کن و شکیبا باش.

تقویت حس نشاط و انبساط خاطر و شادمانی

امید در سلامت روانی انسان نقش مهمی بر عهده دارد.یافته های پژوهش ها نشانگر این مطلب است که درنظرداشتن شادی وطراحی برنامه هایی برای شادبودن باانگیزه های مختلف ،باعث افزایش خوشحالی می شود وامید به زندگی را بالا می برد در واقع شادکامی محصول سلامت روانی است ،نه هدف آن . از نظر تاثیر فیزیولوژیکی ،بسیاری از تحقیقات نشان داده که عناصر معنویت وایمان ممکن است که اثرهای مثبتی برمکانیزم های گوناگون فیزیولوژیکی درگیر در سلامت داشته باشد روان شناسان می گویند هیجان هایی مانند امیدواری ،عشق ورزیدن و گذشت که در عرف دین ترویج می شود ،بواسطه تاثیر بر مسیرهای نرونی مربوط به سیستم ایمنی،ممکن است که اثر خود را در بهبود سلامت ،اعمال کند .

تقویت حس کارایی و تسهیل مشکلات

افرادی که امید زیادی دارند ویژگی های مشترکی ازجمله توانایی برانگیختن خود ،احساس کاردانی کافی برای دست یابی و انعطاف پذیری لازم برای یافتن راههای مختلف جهت دستیابی به اهدافشان دارند .انسان امیدوار با اتکال به خدا و تکیه بر نیروی عظیم وقدرت شگرف اراده خویش نه تنها مشکلات را ساده و آزمایش الهی می پندارد بلکه بر آنها غلبه نموده محیط و شرایط را به نفع آرمانها و آرزو ها دگرگون ساخته و به خدمت در می آورد زیرا خداوند می فرماید :خداوند سرنوشت هیچ قوم و ملتی را تغییر نمی دهد مگر آن چه را در خودشان است تغییر دهند .

رهایی از به بن بست رسیدن

انسان امیدوار هرگز خود را در بن بست نمی یابد و همواره در عمق تاریكی های مشكلات زندگی و مصایب و ناملایمات روزانه، به سوی روشنایی پیش روی خود حركت می كند. شاید یكی از اسرار اینكه در اسلام و دیگر ادیان الهی، خودكشی ممنوع اعلام شده همین باشد كه با امیدواری به خدا منافات دارد. خودكشی نشانه رسیدن به نهایت یأس و نومیدی است، حاكی از اعتقاد به بسته شدن همه درها و تسلیم شدن در برابر مشكلات زندگی است. اسلام به انسان اجازه نداده است كه درباره هستی خود و دیگران و امور چنین بیندیشد، بلكه به انسان ها می آموزد كه خدا انسان را به حال خود وانگذارده، دایم با اوست. در قرآن ، یأس از رحمت خداوند را بشدت مورد نكوهش قرار داده، این كار را مساوی كفر و گمراهی معرفی می كند: جز گمراهان، چه كسی از رحمت پروردگارش مأیوس می شود؟

افزایش انرژی روانی و قدرت سازگاری با محیط

افزایش انرژی روانی ،یکی از آثار امید است و باعث می شود که فرد بر تلاش خود برای رسیدن به مقصد بیفزاید.در واقع امید به نمایش گذاشتن تواناییهای انسان است . ازویژگیهای شخصیتی و رفتاری افراد سالم و امیدوار ،برخوردار بودن از مهارتهای مقابله ای و مقابله صحیح با مشکلها می باشد . امروزه در دنیا افرادی،توانمندی و قابلیت لازم برای زندگی اجتماعی ،و فردی در جامعه رادارند که در کنار” هوش و” قابلیت ذهنی” و انتزاعی ،قابلیت دیگری به نام هوش هیجانی واجتماعی دارند ،بنابراین ،تقویت هوش هیجانی در افراد باعث سازگاری بهتر با جامعه و اجتماع خواهد شد و فرد در این وضعیت از آرامش بیشتری برخوردار خواهدبود .

این واقعیت تجربه شده است كه در یك مسابقه دو یا اسب سواری یا دو میدانی، وقتی علائم خط پایان آشكار می شوند، انرژی روانی شركت كنندگان در مسابقه، به طور قابل ملاحظه ای افزایش می یابد. كسی كه تا پیش از این، انرژی خود را تمام شده احساس می كرد، با پی بردن به اینكه به خط پایان نزدیك شده است، جانی دوباره می گیرد و گام های آخر را با سرعت و توان بیشتری می پیماید.ممكن است بتوان قضیه را این گونه تحلیل كرد كه با نزدیكی به خط پایان، امید بیشتر می شود؛ امید به برنده شدن و به پایان رساندن مسابقه، امید به نمایش گذاشتن توانایی های خود. امید این اثر را دارد كه انرژی روانی انسان را افزایش می دهد و موجب می شود كه انسان بر تلاش خود برای رسیدن به مقصود بیفزاید.

رجا و امید جزو صفات ضروری است كه انسان مصمّم به حركت در مسیر كمال و سلامت روانی، واجد آن می شود و نبود آن در واقع، نقصی در خصایل انسانی و روانی به شمار می آید كه تأثیر ناخوشایند خود را بر رفتار وی و در نهایت، بر سعادت و معنویت وی خواهد نهاد. در واقع، امید به منزله نیروی اجرایی برای حركت است كه عامل مستقیم تلاش ها و رفتار انسان می باشد؛ یعنی می توان گفت: به طور كلی، همه رفتارهای انسان آثار و جلوه های این نیروی گرایشی روانی است.

كاهش ترس و اضطراب

هر كس امید به بهبودی امور و اصلاح كارها را از دست بدهد، نسبت به آینده و سرانجام كار دچار ترس و اضطراب می شود. چیزی كه می تواند از ترس او كم كند و به اضطرابش خاتمه دهد امیدواری است. برای فرد مذهبی باورمند به شناخت ها و ارزش های اسلامی، كه می داند سر رشته همه امور در دست خداست و او قادر بر هر كاری است و می تواند بدی ها را به نیكی بدل نماید و انسان را از خواری گناه با “توبه” به اوج عزّت و سربلندی بندگی برساند، خداوندی كه می تواند كائنات را با سرانگشت حكمت و تدبیر بچرخاند و اداره كند، برای چنین انسانی، كم ترین دلیلی برای ناامیدی وجودندارد .همچنین باید انتظارهایمان ازخودواطرافیان قابل دسترس و متناسب با تلاش و فعالیت مان باشد تا دچار ناکامی وتبع آن ناامیدی نشویم .

ایجاد امید به زندگی و حل مشکل ها یکی از جنبه های مهم در مشاوره و روان درمانی هم هست . مشاورین مومن و متعهد می توانند روی انتظارهای افرادی که دچار ناامیدی و به دنبال آن ترس هستند ،بسیار تاثیر گذارباشند .در واقع انتظارهای مثبت می تواند باعث ایجاد انگیزه در افراد در جهت تلاش برای بهبود شود . امید اثر مثبت برمشکل فردی دارد مشاوران میتوانند امکانات بالقوه عقلی و عاطفی –روانی مراجعه کنندگان را به فعلیت برسانند و به منظور درمان آنان از ایجاد امید به زندگی بهره ببرند بهترین و آسان ترین راه حل کاهش اضطراب ،متوجه کردن آنان به وجود یک تکیه گاه عظیم و پایدار است که همان ایزد یکتااست .حضرت علی(ع) در حکمت 351 در این باره می فرماید: چون سختی ها بنهایت رسد گشایش پدید آید و آن هنگام که حلقه های بلا تنگ گردد آسایش فرا رسد .

بالابردن قدرت تصمیم گیری و مشارکت اجتماعی

افزایش تعامل های اجتماعی ،مشارکت جمعی و قدرت تصمیم گیری می تواند باعث افزایش روحیه ،توانمندی و امیدواری شود . از نظر شناختی اجتماعی ،امید ارتباط نزدیکی با تصمیم گیری شناختی دارد ،زیراامید می تواند در شرایط بحرانی فرد را وادار به تصمیم گیری کند مانند ریسک کردن در موقعیت های واقعی . در شرایط واقعی تصمیم های انسان به درک او از خطر و شاخص امید بستگی دارد و همین امر باعث می شود که فرد با توجه به آن موقعیت ها و انتظارهایی که از پیامد و منفعت آن دارد ،تصمیم گیری کند .

انسان یک فرد اجتماعی است وزندگی سالم اوبه روابط اجتماعی بستگی دارد .غرایز و نیازهای اجتماعی بصورت تقاضا در باطن انسان وجوددارد که با تعلیم و تربیت باید پرورش یابد .در این راستا ،آن چیزی که بیش از هرچیز حق رامحترم ،عدالت رامقدس ،دلها را با یکدیگر مهربان و اعتمادرا میان افراد برقرار می کند ،تقواوعفاف راتاعمق وجدان آدمی نفوذ می دهد و به ارزش های اخلاقی اعتبار می بخشد ،ایمان و امید است.

بالا بردن ظرفیت انسان

زندگی انسان ،خوشی ها و ناخوشی هایی دارد وبسیاری از آنها ،پس از تلاش زیاد قابل پیشگیری و برطرف کردن است .امید در انسان نیروی مقاومت می آفریند ،تلخی ها را شیرین می کند و سختی ها وحتی مرگ را در نظر او بی اهمیت جلوه می دهد .از نظرروان شناسان بیشتر بیماری های روانی که ناشی از ناراحتی های روحی وتلخ زندگی است ،در افراد بی ایمان و ناامید دیده می شود .هرچه فرد امیدوارتر وباایمان تر باشد ،از این بیماری ها محفوظ تر است وبه دلیل بی ایمانی و ناامیدی در این عصر است که بیماری های عصبی و روانی رواج یافته است .

باافزایش میزان امید و ایمان درزندگی افراد ،آنها این توانایی را می یابند که در شرایط گوناگون به گونه ای مناسب رفتار نموده واز مسیر تعادل خارج نشوند ودر نتیجه در برابر شرایط اجتماعی و اقتصادی نامناسب از خودشان بردباری نشان داده و بر اساس تعالیم وحیانی والهی رفتار نمایند در واقع ،افراد امیدوار ،سلامت روان بیشتری نسبت به افراد بی ایمان و ناامید دارند .

افرادی که حساسیت مذهبی بالایی دارند ،نسبت به آینده ،زندگی و رهایی از مشکل های موجود امیدوارتر هستند وزندگی خود را باآرامش و بهداشت روانی مطلوبی می گذرانند ودر این میان نقش توکل به خدا در امیدواری و برطرف کردن اضطراب ها مهم است . سازوکار ایمان وامید در زندگی در حل مشکل های روان شناختی و سازش یافتگی بر عوامل متعددی مبتنی است که از آن جمله می توان به تسهیل های اجتماعی، معنادهی به زندگی ،تشویق و تنبیه ،آیین های مذهبی ،پرورش عقلانی ،هویت بخشی ،نظم اجتماعی و فردی اشاره کرد .

منبع

می بتی ،اکرم (1393)، تبیین جنبه های آموزشی و تربیتی امید و نقش آن در سلامت روان، پایان نامه کارشناسی ارشد، تاریخ و فلسفه تعلیم و تربیت، دانشگاه آزاد اسلامی

از فروشگاه بوبوک دیدن نمایید