سر آغاز  روانشناسی  دین

روان شناسی دین، آنگونه که امروز دریافته می شود، موجودیتش را به همزمانی پیدایش ادیان تطبیقی  در قرن  نوزدهم  اروپا  با  پیدایش  دو رشته  دیگر  که  در آغاز  با  دین  بی ارتباط   بود ، مدیون  است .  این  دو  رشته  عبارتند از :  روانشناسی  اعماق  ، که  در حوزه ی علوم  پزشکی  به عنوان  نخستین  جستجو منظم نظریه ای  در باب  ضمیر  ناخودآگاه ، برای درمان بیماریهای روانی پدیدار شد و دیگر فیزیولوژی روانشناختی    که  از  فیز یولوژی  بعنوان  کوششی  برای  جانشین سازی  دستگاه  و تکیهگاه  فلسفی  مربوط  به  نظریه ی  ادراک  ، با  سنجش  و آزمایشگری  عینی ، انشعاب  یافت . علی رغم  دانش  وسیع  و رهیافت  وسیع  المشرب که  در آثار نخستین روانشناسی  دین  مشهود  بود  ، این  نیاکان  دو گانه  ، این  رشته  را  به  دو  رویکرد  متعارض  مقید  کردند  که  سرانجام  طیف  رهیافتهای  امروزه  در زمینه ی  روانشناسی دین  را تشکیل  داد .

در قرن  نوزدهم  شاهد  نخستین  شکوفایی  بزرگ  رهیافتهای  غیرفرقه گرایانه  و روشمند  به  مطالعه ی  پدیدارهای  دینی  در غرب  بود.   در چنین  زمینه ای  کلی ای  بود  که  ویلهلم  وونت ، آثارش  را  در زمینه ی  روانشناختی  تجربی  پدید آورد .  وونت  نوعی  ؛فیزیولوژی  روانشناختی پیش  گرفته  بود  که  ناظر  بر  الگوهای  توازی  بین  واقعیات  روحی  مربوط  به آگاهی انسان  و پدیدارهای  جسمانی  همراه  با آنها  بود . هدف  او  از آغاز  این  بود   که روانشناسی  را  در حوزه ی  درون نگری  تجربی  به صورت  یک   علم  طبیعی  در آورد .  آزمایشگاهی  که  وونت  برای  روان شناسی  تجربی در لایپزیک  بر پا کرد  که در نوع  خود  نخستین  آزمایشگاه  جهان  بود .ملهم،   از تلاشهای  مشابه  دیگران  بود ، از جمله  کسانی  که  می خواستند  مطالعات  او  در  زمینه¬ی  آگاهی  فرهنگی  و دینی  را  دنبال  کنند .  با ملاحظه ی تلفیق  بین  فلسفه  و علم  در روشهای  وونت ،  تعجبی ندارد  که  در  این  زمینه  نفوذ  او دو گونه  بود . کار  او  از  یک سو  منتهی  به  تلاش های  تازه ای برای  عینیت  بخشیدن  بیشتر  به  علم  شد ؛  و از سوی  دیگر ، منتهی  به  این  کوشش  شد  که  درون نگری  را  وارد  آزمایشگاه  کرد.

ویلیام  جیمز  و روان شناسی  دین :

نخستین  نقطه عطف  در روانشناسی دین،  با سخنرانیهای گیلفورد ویلیام  جیمز، به  بار آمد. این  سلسله  سخنرانیها در سال 1902م. تحت  عنوان ، تنوع تجربه­ی  دینی انتشار  یافت. جیمز  پیش  از آنکه  خود  را  بعنوان  فیلسوف  بشناساند  ، مانند  وونت  به  تدریس  روانشناسی  تجربی  پرداخته  و عده کثیری  از پژوهشگران  دانشگاهی  را  در  مطالعات  تجربی  ادراکات  راهنمایی کرده  بود. او در زمانی  که  به  مطالعه­ی  روانشناختی  دین  روی  آورده  بود ، به کلی  از  این  مغلطه  بریده  بود  که  حالات  ذهن  را  به حالات  با استعدادهای  خاص  بدنی  تحویل  کند . وی  از اهمیت  توجه  به عوامل  تصعیدی  و ناخودآگاه  ، آگاه بود؛ اگر چه  در آن موقع  تماس گسترده­ای  با  ؛ روانشناسی  اعماق  اروپایی  نیافته  بود ؛  و چنانکه   در خاطرات  مربوط  به  زمان  آماده  شدنش  برای  سخنرانیهای  گیفورد  نوشته  است  ، به  این  نتیجه  رسیده  بود  که  دین انسان  عمیق ترین  و خردمندانه ترین  چیز  در حیات  اوست  .  رهیافت  جیمز  کمتر  تجربی  و بیشتر بالینی  بود  .

او هر چند  از  داده هایی  که  بسیاری  از معاصرانش  گرد  آورده  بودند ، بسیار  استفاده  می کرد ، کانون توجهش  را  از تحلیل  آماری  و جست و جوی  انگاره­های  کلی  به بی همتای  تجربه های دینی  و اخلاقی  معطوف  داشته  بود . جیمز  مانند « کو » ، مهمترین  ثمره­ی  عمرش  را  تدوین  تستهایی  انتقادی مصلحت  اندیشانه  ؛ پراگماتیک ، برای  سنجش اعتبا ر  تجربه­ی دینی  می­دانست . کوشش او  در  راه  تثبیت  تعارض  بین  احساست  تجربه­ی علمی  و تحلیل   درون نگرانه ، بصورت  یکی  از  فصول  ممتاز  روانشناسی  دین  باقی مانده است ، کمتر  از وونت  نبود .شخصیت  کلیدی  دیگر  در حوزه­ی  گرایش  به  روانشناسی فکر   اسوالد کولپه ، بود  که  در  مکتب  ورتسبورگ  ، که نامش  را  از  دانشگاه  ورتسبورگ  که  در  این  مکتب  در  آنجا  تاسیس  شده بود  ، گرفته  بود ,  برای  اولین بار  کاربرد  پرسشنامه   ، مصاحبه  و زندگینامه ی  خود  نوشت  را  در مطالعه پدیدارهای  دینی  ، باب  کرد .

 برخورد  بین  درون نگری   فردگرایانه­ی  مکتب  ورتسبورگ  و رویکرد  روانشناختی , فرهنگی  وونت  در ایام  پختگی اش  ، هم متاثر از  اندیشه­ها  و  هم  به  نوبه­ی  خود  شکل دهنده­ی  اندیشه­های  فرانتس  برنتانو  و  ویلهلم  دیلتای  ،بود ؛ که  واکنش  آنان  در برابر  روانشناسی  عینی  و نیز  رهیافتشان به  دین  ، در نحله های  پدیدار شناسی  و اگزیستانسیا لیستی  فلسفه  غرب  موثر  افتاد . کارل  گیر گفسون  و  ورنر گرون ، پژوهشهای  کولپه  را  در  باب  مبانی  تجربی، دنبال  کردند و با تخطئه، احتمال وجود  یک  عاطفه  دینی ابتدایی، قائل  به  وجود  ساختار  پیچیده ای متشکل  از  اندیشه  و احساس  که  در شخصیت  دینی   انسان  حضور  دارد  شدند.

روان شناسی دین :

این  شاخه  یکی  از  رشته های  فرعی  روان شناسی  است  ، به  مطالعه  علمی  دین از  منظر  روان شناختی  می پردازد. کالینز ، معتقد  است احتمالا تعریفی بهتر از تعریف  تاولس،  استاد دانشگاه  کمبریج  وجود  ندارد.  به نظر  تاولس  ، مطالعه  روان شناختی درباره ی  دین  در صدد ،  درک  رفتار دینی  از راه  بستن  اصول  روان شناختی  است  که  از مطالعه  رفتار  غیر دینی  بدست  آمده اند .  کالینز  یاد آور می شود که  در این  رشته  ، از روشهای  روان شناختی  استفاده  می شود  که  نه  تنها  رفتار  دینی ، که  افزون  بر آن  نگرشها  ، ارزشها  و تجربه های  افرادی  را بررسی  می کنند  که  به وجود  یا  تاثیر  خداوند  یا  دیگر نیروهای  ماورائ طبیعی  باور  دارند .در تعریف  پالوتزیان ، آمده:  روان شناسی  دین ، گستره ای است  که  به  مطالعه باورها  و اعمال  دینی  از  دیدگاه  روان شناختی  می پردازد.

این  به  این  معنا  است که  در اینجا  هدف  ، درک  فرایندهای  روان شناختی  است  که  رفتارها  و تجربه های دینی  را  تحت تاثیر  قرار  می دهند .  ما در این  گستره  می­کوشیم  تاثیرات  چندگانه  محیطی  ، شخصی ، و اجتماعی  موثر  بر رفتار  و تجربه ی دینی  را  مد  نظر  قرار دهیم  و به ترسیم  دیدگاه ها  و پژوهش­های  بپردازیم  که  امکان  آشکار سازی  فرایندهای  روان شناختی  میانجی  را  در  دینداری  فراهم  می کنند  .  همان طور  که  از  این  تعریف  هم  بر می آید  روان شناسی  دین  عبارت  است  از مطالعه  علمی  درباره­ی  مسائل  مربوط  به  دین  و دینداری  از  دیدگاه  روان شناختی  این  مسائل  هم  رفتارهای  دینی  و هم  باورها  و ارزشهای  دینی  را  در برمی گیرد .  بنابراین  ،  با  هر روی آوردی  که  به  روان شناسی  داریم  و هرگونه  تعریفی  که  از آن بدست  می دهیم  ، اگر  موضوعات  دین  را بررسی  روان شناختی  ، در حیطه  روان  شناسی  دین  قرار  داریم  .

پی یر  ژانه  و  روان شناسی  دین :

همان  فضای  فکری  که  در  اروپا  وونت  را  بر آن  داشت تا  تحقیقاتش  درباره­ی  احساس را  به مطالعه  درباره­ی  حالات  عالی تر  روحی  و  از  آنجا  به  حوزه­ی  دین  بکشاند ، اثرات  مشابهی  بر علوم  پزشکی  و  رهیافتش  نسبت  به  ناهنجاریهای  روحی  می گذارد .   نخستین شخصیت  مهم   در این  زمینه   پی یرژانه است  که  تجربیاتش  در زمینه­ی  هیپنوتیزم  و کارهایش  در زمینه ی  بهبود    پالایشی ناخوشی  عصبی  و روانی ، او را  به  وضع  نظریه­هایی  راجع  به  ، ضمیر نیمه آگاه   که  این تعبیر  را  هم  خود  او  وضع  کرده است, کشاند. بعد شخصیت، شامل  نظریه­ی  آسیب زایی  مبتنی  بر  مفهوم  تثبیت  تصورات که  به تاسیس  روشی  در باب  تحلیل  و ترکیب  روانشناختی  نیز انجامید ، راهبر شد .

وی  با  آنکه  توجه  اصلی­اش  دین  و دیانت  می دانست  , معطوف  داشت،  در یک سلسله  پدیدارهای دینی ،  از ایمان آوری  عادی  گرفته  تا وجد  و خلسه  و حالات  روحی  ژوف  دیگر ،  مطالعه  و تحقیق کرد .  او  در  عین  حال  که  نقش  دین  را در  تکوین  نفس اخلاقی  قبول  داشت، که می تواند آرزوهای  انسانی  را سامان  دهد  یا  سرکوب  کند  ، پیش  بینی  می کرد  که دین  با پیشرفت  علم  و  فلسفه ،  نابود  می شود  ؛ و بر آن  بود که باید  جانشینهای نظیر  روان  درمانی  علمی  از یک سو ، و پرستش  ترقی  از طر یق  پرورش  اعتماد  به نفس  و به  دیگران، برای  آن  پیدا  کرد .  بعدها  اغلب  کارهای  پخته­ی  ژانه  را  زیگموند  فروید ، تکرار کرد  یا تحت الشعاع  کارهای  خود  قرار  داد .

دین و جوانی :

از آنجا که دوره جوانی با سوال ها ، هیجان­ها ، خواست ها و تواناییهای فراوان همراه است ،جوان در همه امور چون و چرا می کند و در صدد یافتن پاسخ است . بسیار ی از روان شناسان ، بین بلوغ و جهش ناگهانی احساسات مذهبی رابطه­ای قائل اند . معتقدند که دوران بلوغ و جوانی دوره­ی بروز احساسات مذهبی  و  شکفته شدن  تمایلات  ایمانی  و اخلاقی است .

منبع

سیدمیرزایی،سیده زهرا(1394)، پیش بینی سلامت روان بر اساس باورهای مذهبی و هوش اجتماعی،پایان نامه کارشناسی ارشد،روانشناسی عمومی،دانشگاه آزاداسلامی

از فروشکاه بوبوک دیدن نمایید