تصمیم گیری چند معیاره  

اگر فعالیت­های مختلف مدیریت را در نظر آورید، به وضوح دیده می­شود که تصمیم­گیری، جوهر تمامی فعالیت­های مدیریت است. تصمیم­گیری از اجزای جدایی ناپذیر مدیریت به شمار می­آید و در هر وظیفه ی مدیریت به نحوی جلوه­گر است. در تعیین خط مشی­های سازمان، در تدوین­ هدف­ها،  طراحی سازمان، انتخاب، ارزیابی، ودر تمامی افعال و اعمال مدیریت، تصمیم­گیری جزء اصلی و رکن اساسی است. مدیر همواره با مواردی مواجه است که اخذ تصمیم از جانب او ، کیفیت و چگونگی این تصمیم­ها که میزان توفیق و تحقق هدف­های سازمان را معین می­کند.  از این رو آشنایی با شیوه­ها و روش­های تصمیم­گیری و آگاهی از تکنیک­های اخذ تصمیم برای مدیران واجد اهمیت بسیار است و با بهره­گیری از این شیوه­ها و ابزارهاست که توانایی مدیران در اخذ تصمیم­ها کارآمدتر و مؤثرتر افزایش می­یابد.

با توجه به مقدمه ذکر شده در این فصل ابتدا فرآیند تصمیم گیری و مباحث مربوط به آن نگاشته شده است و در ادامه به معرفی روش MADM  فازی پرداخته ایم .در پایان فصل پیش رو پیشینه ی تحقیق  و معرفی اجمالی شرکت نیرو محرکه که جامعه آماری تحقیق از آن اتخاذ شده ، قید شده است .

فرآیند تصمیم­گیری

در تعریفی بسیار ساده، تصمیم­گیری عبارتست از انتخاب یک راه از میان راه­های مختلف.همان­طور که از این تعریف برداشت می­شود، کار اصلی تصمیم­گیرنده دریافت راه­های ممکن و نتایج ناشی از آن­ها وانتخاب اصلح از میان آنها است، و اگر وی بتواند این انتخاب را به نحوی درست و مطلوب انجام دهد تصمیم­های او مؤثر و سازنده خواهند بود. تصمیم­گیرنده ممکن است با توسل به قدرت­های ماوراء الطبیعه، تجربه، اشراق یا اتفاق و تصادف، تصمیم­گیری کند، اما هدف اصلی در اینجا اشاره­ای اجمالی به شیوه­ها و تکنیک­هایی از تصمیم­گیری است که کار اخذ تصمیم علمی را برای مدیر میسر می­سازد و او را در اخذ تصمیم­های سریع و صحیح یاری می­دهد.

نتخاب معیار یا ملاک در تصمیم گیری

فرایند تصمیم­گیری نهایتا عبارتست از یک شق از میان شقوق مختلف. حال باید ببینیم که معیار انتخاب چه باید باشد، بر اساس چه چیزی می­گوییم این راه مطلوب است یا مطلوب نیست، و بر چه اساسی یک راه را بر دیگری ارجح می­شماریم و آن را انتخاب می­کنیم. پاسخ به این سوال در اغلب موارد روشن نیست. راه(الف) ممکن است از یک نظر خوب تلقی شود ولی از یک دید دیگر، چندان خوب نباشد. بدین جهت ما باید معیار و ملاکی در دست داشته باشیم تا کار انتخاب شده را بر اساس آن انجام دهیم.

معیارهایی که مدیران برای اخذ تصمیم و انتخاب بکار می­ببرند، عواملی هستند که در راه رسیدن به هدف سازمان دارای اهمیت­اند. از طریق تجزیه و تحلیل­های علمی و بررسی هدف­ها و خط مشی­های سازمان می­توانیم این معیارها را بشناسیم و عملیات را به کمک آنها مورد سنجش قرار دهیم. به عنوان مثال، هزینه یا سود می­تواند معیاری برای سنجش راه­های مختلف و انتخاب یک راه از بین راه­های گوناگون باشد. یکی از اساسی­ترین گام­ها در تصمیم­گیری، یافتن معیار و ارزیابی راه­ها به وسیله آن است.

طبقه­بندی تصمیم­ها

طبقه­بندی تصمیم­ها، کار مدیر و تحلیل­گر را در انتخاب مدل­ها و معیارهای تصمیم­گیری و شیوه­های اخذ تصمیم ساده می­سازد. طرق مختلفی برای طبقه­بندی تصمیم­ها بکار می­روند و مسائل مورد نظر در تصمیم­گیری از جنبه های مختلف طبقه­بندی می­شوند. در اینجا به سه نوع طبقه­بندی اشاره خواهد شد. اولی طبقه­بندی تصمیم­ها از نظر میزان اطمینان به نتایج حاصل از شقوق مختلف اخذ تصمیم، و دیگری طبقه­بندی تصمیم­ها از نظر مراحل آنها و در آخر طبقه­بندی تصمیم­ها با توجه به فضای آن.

 در این طبقه­بندی می­توانیم تصمیم­ها را درچهار گروه قرار دهیم.

• تصمیم­گیری تحت شرایط اطمینان کامل
• تصمیم­گیری در شرایط ریسک
• تصمیم­گیری در شرایط عدم اطمینان
• تصمیم­گیری در حالت وجود رقابت

زمانی که تصمیم­گیرنده با اطمینان کامل می­داند که نتیجه یا نتایج حاصل از هر شق ممکن چیست و در چه شرایطی اتفاق خواهد افتاد، از نظر تصمیم­گیری در شرایط اطمینان کامل قرار دارد. وقتی تصمیم­گیرنده با اطمینان کامل نمی­داند که نتایج حاصل از هر شق چیست ولی احتمال وقوع (شانس نسبی وقوع نتایج) آنها را می­داند، او تحت شرایط ریسک و با مخاطره تصمیم می­گیرد. و هنگامی که تصمیم­گیرنده احتمال وقوع نتایج حاصل از شقوق ممکن را نمی­داند، او در شرایط عدم اطمینان تصمیم­گیری می­کند. و سرانجام به هنگامی که در موضوع مورد تصمیم­گیری رقبایی هم وجود داشته باشند، تصمیم­گیری در شرایط تعارض انجام می­پذیرد. در حقیقت، این شیوه تصمیم­گیری مربوط به مواردی است که تصمیم­گیرنده در یک موقعیت رقابتی قرار می­گیرد. بدیهی است که اتخاذ تصمیم در این وضعیت نسبت به وضعیت­های قبلی مشکل­تر است، زیرا بستگی به این­دارد که هریک از رقبا چه تصمیمی خواهند گرفت و تصمیم مزبور چه نتایجی بر وضعیت موجود می­گذارد و تا چه حد عوامل را جابه­جا و عوض می­کند (نظیر دو شطرنج باز).  در چنین حالتی تصمیم­گیری به عوامل متغیر مختلفی مربوط می­شود که صحنه عملیات را عوض می­کند و هر تصمیم­گیرنده برای تصمیم­گیری صحیح باید دارای استراتژی (مجموع هدف­ها و برنامه­های دراز مدت و اساسی) باشد.

مفاهیم کلی تصمیم گیری چند معیاره

آنچه در این بخش مورد توجه قرار می­گیرد، موضوعات کلی تصمیم­گیری چند معیاره(MCDM) است. در دو­ دهه اخیر توجه محققین به این مدلها در تصمیم­گیری­های پیچیده بوده است. در اینگونه تصمیم­گیری­ها چندین معیار که گاه با­هم تضاد دارند. در نظر گرفته می­شوند که در زندگی روز­مره نیز به طور مرتب اتفاق می­افتند. برای مثال، در زندگی شخصی یک فرد، در انتخاب شغل ، وجهه شغل، محل انجام کار، حقوق ودستمزد، فرصت­های پیشرفت، شرایط کاری وغیره به عنوان معیار در نظر گرفته می­شوند ومی­توانند برای این فرد خیلی مهم باشند. اتومبیلی که یک فرد در نظر دارد خریداری کند، به معیارهایی مانند قیمت، مدل، ایمنی، راحتی، میزان مصرف سوخت، قابلیت اطمینان و… بستگی دارد. در زمینه مسائل سازمانی، در انتخاب استراتژی یک سازمان معیارهایی از قبیل میزان درآمد سازمان طی یک دوره، قیمت سهام سازمان، سهم بازاری، تصویر سازمان در جامعه(سرقفلی) و… می­توانند مهم باشند. در زمینه مسائل عمومی یک جامعه، برنامه توسعه منابع آبی می­تواند بر اساس معیارهایی مانند هزینه، احتمال کمبود آب، انرژی(میزان استفاده مجدد از آن)، استفاده از جنگل وزمین، کیفیت آب، حفاظت از مواد غذایی و… صورت گیرد، یعنی این موارد به عنوان معیارها مد نظر قرار گیرند.

در زمینه مسائل دولتی، بخش حمل و نقل کشوری باید سیستم حمل و نقل را به گونه­ای طراحی کند که زمان سفر، تاخیرات، هزینه حمل و نقل و… حداقل شود. یا در صنایع نظامی انتخاب سیستم مناسب پرتاب یک موشک در نیروی هوایی بر­حسب معیار­هایی نظیر انتخاب سرعت، دقت، قابلیت اطمینان، میزان آسیب پذیری و… سنجیده شود.موارد فوق بخشهایی مختلف از کاربرد تصمیم­گیریهای چند معیاره را شامل می­شوند.به طور کلی روش­های تصمیم­گیری چند معیاره(MCDM) به دو دسته کلی تقسیم می­شوند.

• مدل­های تصمیم­گیری چند هدفه (MODM)
• مدل­های تصمیم­گیری چند شاخصه (MADM)

مدل­های تصمیم­گیری چند هدفه

در این مدل­های تصمیم­گیری چندین هدف به طور همزمان جهت بهینه شدن، مورد توجه قرار می­گیرند.مقیاس سنجش برای هر هدف ممکن است با مقیاس سنجش برای بقیه اهداف متفاوت باشد. مثلا یک هدف حداکثر کردن سود است که بر حسب واحد پول سنجش می­شودو هدف دیگر حداقل استفاده از ساعات نیروی کار است که بر حسب ساعات سنجش می­شود. گاهی این اهداف در یک جهت نیستند و به صورت متضاد عمل می­کنند. مثلا تصمیم­گیرنده از یک طرف تمایل دارد. رضایت کارکنان را افزایش دهد و از طرف دیگر می­خواهد هزینه­های حقوق و دستمزد را حداقل کند.یکی از بهترین تکنیک تصمیم­گیری چند هدفه برنامه­ریزی آرمانی است که اواین بار توسط چارلز و کوپر ارائه شده است.

مدل­های تصمیم­گیری چند شاخصه

در این مدلها، انتخاب یک گزینه از بین گزینه­های موجود مد نظر است. در یک تعریف کلی تصمیم­گیری چند شاخصه به تصمیمات خاصی(از نوع ترجیهی) مانند ارزیابی، اولویت گذاری و یا انتخاب از بین گزینه­های موجود (که گاه باید بین چند شاخص متضاد انجام می­شود) اطلاق می­گردد. انواع مختلفی از مسائل MADM وجود دارند که تمامی آنها در خصوصیات زیر مشترکند:

گزینه­ها

در این مسائل تعدادی گزینه مشخص باید مورد بررسی قرار گرفته و در مورد آنها اولویت­گذاری، انتخاب و یا رتبه بندی صورت می­گیرد. تعداد گزینه­های مورد نظر می­تواند محدود و یا خیلی زیاد باشند. برای مثال، یک تولید کننده ی اتومبیل ممکن است فقط چند گزینه ی محدود برای انتخاب محل تولید داشته باشد، ولی یک دانشگاه درجه یک انتخاب دانشجو خود را از بین هزاران متقاضی می­تواند انجام می دهد.گاهی به جای گزینه، مترادف­های آن مانند انتخاب، استراتژی، اقدام، کاندیدا و… به کار می­رود.

شاخص­های چندگانه

هر مساله MADM چندین شاخص دارد که تصمیم­گیرنده، باید آنها را کاملا مشخص کند. تعداد شاخص­ها بستگی به ماهیت مساله دارد. برای مثال،در مساله خرید اتومبیل اگر قرار به ارزیابی چند اتومبیل باشد ممکن است شاخص­های مختلف قیمت، میزان سوخت مصرفی، نحوه ضمانت، ساخت مد نظر باشند(یعنی چند شاخص محدود در نظر گرفته شده­اند)، در حالی که در یک مساله جایابی برای یک طرح کارخانه 100 شاخص و یا بیشتر می­توانند مد نظر باشند.  واژه شاخص به صورت واژگان دیگری از قبیل اهداف یا معیارها قابل بیان است.

واحدهای بی­مقیاس

هر شاخص نسبت به شاخص دیگر دارای مقیاس اندازه­گیری متفاوت است. لذا جهت معنادار شدن محاسبات و نتایج از طریق روش­های علمی اقدام به بی­مقیاس کردن داده­ها می­شود به گونه­ای که اهمیت نسبی داده­ها حفظ گردد.

وزن شاخص­ها 

تمامی روش­های MADM مستلزم وجود اطلاعاتی هستند که بر اساس اهمیت نسبی هر شاخص بدست آمده باشند. این اطلاعات معمولا دارای مقیاس ترتیبی یا اصلی هستند. وزنهای مربوط به شاخص­ها می­تواند مستقیما توسط تصمیم­گیرنده و یا به­وسیله ی روش­های علمی موجود به معیارها تخصیص داده شود. این وزن­ها اهمیت نسبی هر شاخص را بیان می­کنند.از جنبه­های مختلف بین مدلهای MADM و MODM تفاوت وجود دارد که به شرح جدول زیر بیان شده­اند.

انواع روش­های MADM

انواع روشهای تصمیم­گیری MADM در شکل زیر مشخص شده­اند.بر طبق این شکل اگر هیچگونه اطلاعاتی در مورد شاخص در دسترس نباشد، بهتر است از روی تسلط استفاده شود. اگر اطلاعات موجود در مورد محیط باشد، یعنی درباره ی شاخص­ها اطلاعاتی موجود نباشد بلکه فضای تصمیم­گیری مشخص شده باشد، استفاده از روش ماکسی مین و مینی ماکس (به ترتیب برای اطلاعات بدست آمده بر اساس دیدگاه بدبینانه و خوش­بینانه) پیشنهاد می­شود. اگر اطلاعات در مورد شاخص، ارائه شده باشد آنگاه اطلاعات یا در سطح استاندارد است، یعنی میزان قابل قبول شاخص مربوطه را بیان می­کند و یا وزن شاخص­ها را بیان می­کند که ممکن است با داده­های برخوردار از مقیاس ترتیبی یا اصلی، اندازه­گیری شده باشد.مدل­های MADM از دیدگاه دیگر نیز قابل بررسی هستند و آن رویکرد، فنون مختلف MADM در پردازش اطلاعات بر مبنای شاخص­های ارائه شده توسط تصمیم­گیرنده است.در این ارتباط، داده­های MADM به دو بخش کلی تقسیم می­شوند.

• مدلهای جبرانی
• مدلهای غیر جبرانی

آن دسته از مدل­های MADM را شامل می­شوند که در آنها تبادل بین شاخص­ها صورت می­گیرد. بدین معنی که تغییر در یک شاخص، توسط تغییری مخالف (در جهت عکس) در شاخص یا شاخص­های دیگر، جبران می­شود.روش جبرانی، روش­هایی مانند میانگین وزنی ساده، TOPSIS،  ELECTRE، تخصیص خطی، AHP و… است. این روش­ها مطابق شکل زیر، دسته­بندی شده­اند.

مدل­های غیر جبرانی

مدل­هایی از MADM را شامل می­شوند که در آنها تبادل بین شاخص­ها صورت نمی­گیرد. بدین معنی که نقطه ضعف موجود در یک شاخص، توسط مزیت موجود در شاخص دیگر، جبران نمی­شود بلکه هر شاخص، جدا از دیگر شاخص­ها مبنای ارزیابی گزینه­های رقیب قرار می­گیرد. مزیت مهم این مدل­ها، سادگی آنهاست که با رفتار تصمیم­گیرنده و محدود بودن اطلاعات او مطابقت دارد. روش غیر جبرانی، شامل روش­هایی مانند روش تسلط، لکسیکوگراف، حذف، ماکسی­مین، مینی ماکس، رضایت بخش خاص و شمول است.

منبع

یونسی ،محمد (1393)، اولویت بندی تامین کنندگان شرکت نیروی محرکه، پایان نامه کارشناسی ارشد، مدیریت بازرگانی، دانشگاه آزاد اسلامي

از فروشگاه بوبوک دیدن نمایید