مفاهیم ومبانی رادیو

راديـو يـكـى از وسـايـل ارتـباط جمعى است كه به لحاظ كارآيى شگف انگيز و فراگيرى دامنه تاثيرش آن را يكى از سه غول ارتباطى خوانده اند. راديو وسيله اى كلامى و گـروهـى است و در فرايند ارتباطات اجتماعى در جوامع سهمى چشمگير بر عهده دارد. با اختراع راديـو و گـسـترش سريعش ، كمتر رويداد سياسى، علمى، فرهنگى و… است كه بى درنگ به آگاهى مردم نرسد. پس از اختراع ترانزيستور و كوچك شدن حجم راديو، اين وسيله بيش از پيش هـمـگـانـى شد. امروزه انسان ها اعم ، از پير و جوان ، زن و مرد، كوچك و بزرگ و باسواد و بى سـواد، خـواه نـاخواه در ساعاتى از شبانه روز، به برنامه­هاى راديو و پيام هايش گوش فرا مى­دهند و بدين سان ، راديو مى تواند در شعاعى گسترده افكار عمومى را در تاثير پيام­هاى خود قرار دهد…

هویت رادیو

از میان رادیوهای مختلف که صدای آنها را می­توانید بشنوید، کدامیک را انتخاب می­کنید؟ چرا؟ چگونه ایستگاه مورد نظر را می­شناسید؟ فضای جهانی مملو از صدای رادیوهای گوناگون است. آیا میان آنها تفاوتی وجود دارد؟ آیا می­توان به راحتی ایستگاه مورد نظر را یافت؟ تفاوت میان دو ایستگاه رادیویی و یا میان یک ایستگاه با دیگر ایستگاه­ها در چیست؟ چه عناصری سبب شناخت یک ایستگاه رادیویی در میان سایر ایستگاه­ها می­شود؟ آنچه موجب شناسایی و تشخیص و تمایز شیئی در میان دیگر اشیا می­شود هویت آن است.به طور کلی هویت در علوم انسانی و اجتماعی معطوف به آن است که هر فرد خود را چگونه تعریف می­کند. این امر به سئوال اساسی برمیگردد:

• “من که هستم؟” رویکردی روان شناختی به تعیین هویت فردی است.
• “ما که هستیم؟” رویکردی اجتماعی به سمت هویت جمعی است.

ریجارد جنکینز در کتاب هویت اجتماعی به نقل از فرهنگ لغات انگلیسی آکسفورد مطرح می­کند که هویت یا Identity ریشه زبان لاتین دارد.Identitas  از Iden یعنی مشابه و یکسان آمده است و دو معنای اصلی دارد: مورد اول بیانگر مفهوم تشابه مطلق است و معنای دوم به تمایز اشاره دارد که به مرور زمان سازگاری و تداوم را فرض می­گیرد.

بورک نیز هویت را مجموعه­ای از معانی می­داند که چگونه بودن را در خصوص نقش­های اجتماعی به فرد القا می­کند و یا وضعیتی است که به فرد می­گوید او کیست و مجموعه­ای از معانی را برای فرد تولید می­کند که مرجع میستی و چیستی را تشکیل می­دهد. به تعبیر گیدنز هویت مربوط به فهم افراد درباره این است که چه کسی هستند و چه چیزی برای آنها مهم است.هویت فردی و اجتماعی عناصری دارد، عناصر هویت ساز رادیو نیز متنوع است، با این فرض که درجه اهمیت آنها یکسان نیستند. حتی گاهی در دو رادیو درجه اهمیت این عناصر می­توانند کاملاً متفاوت باشند.

شرح این تفاوت ها و علل آن بسیار مهم است. مدیران و برنامه­ریزان رادیو باید به این وضعیت تاثیر­گذار بسیار توجه کنند تا بتوانند هویت مطلوبی از شبکه یا ایستگاه رادیویی مورد نظرشان در میان مخاطبان ایجاد نمایند، و یا در تجربه و تحلیل هویت، نقاط قوت و ضعف رادیو به خوبی شناخته شود؛ زیرا هویت مطلوب و یا درک هویت مطلوب به معنای داشتن انبوهی از مخاطبان ثابت و همچنین امیدوار به جذب مخاطبان جدید است. این همان چیزی است که غایت همه مدیران و برنامه­ریزان و تهیه­ کنندگان رادیوست. بنابراین شناخت عناصری که موجب هویت یک رادیو می­شوند و درجه اهمیت هر کدام از آنها در فرایند هویت­یابی یک رادیو نیازمند کار علمی و تحقیقی است که نباید از آن غفلت شود. عناصری که موجب هویت سازی و یا هویت­یابی رادیو هستند را می­توان در دو گروه ظاهری یا شکلی و محتوایی یا عمقی تقسیم کرد.

عناصر نه­گانه هویت­ساز رادیو عبارتند از:

• نام
• نوع باند یا نوع فرستنده
• مکان رادیو
• آرم و شعار ویژه رادیو
• شکل و غرم و نحوه پخش برنامه­ها
• برنامه­های ویژه
• گویندگان خاص
• اطلاعات خاص

این عناصر نه گانه در دو گروه شکلی و محتوایی نیز قرار می­گیرند که “نام” به طور مشترک در هر دو گروه قرار دارد.

هر یک از این عناصر نه گانه فوق، بخشی از هویت ایستگاه یا شبکه رادیویی را می­سازند، ولی درجه اهمیت آنها یکسان نیست. عناصر شکلی و صوری عموماً از درجه اهمیت کمتری برخوردارند و عناصر محتوایی و عمیقی، دارای درجه اهمیت بیشتری هستند. از میان عناصر فوق، شاید بتوان نوع اطلاعات را به عنوان مهم­ترین عنصر محتوایی معرفی کرد؛ هر چند نمی­توان از درجه اهمیت شکل ارائه برنامه نیز غفلت کرد. رادیویی موفق و محبوب رادیویی است که تمام عناصر نه گانه را در حداکثر ممکن و با ترکیبی مناسب برای خود فراهم نماید .

نام خوب و تاثیرگذار با فرستنده­ای در طول موج مناسب و با قدرتی مطلوب می­تواند محمل خوبی باشد برای ارسال و انتقال اطلاعات مفیدی که در شکل و فرم مورد توجه مخاطب تولید شده و گوینده یا مجری توانایی آن را اجرا کرده است.به این ترتیب می­توان به داشتن رادیویی محبوب و موفق یعنی رادیویی با هویت عالی و مطلوب در میان مخاطبان مباهات کرد.

ویژگی های رادیو

 شاخص­ترین ویژگی رادیو: شاخص­ترین توانایی رادیو برای مستقیم صحبت کردن با مخاطب است. رادیو گر چه یک رسانه گروهی است، اما گروه را مخاطب قرار نمی­دهد بلکه با فرد سروکار دارد. به این ترتیب رادیو یک رسانه خودمانی است، رسانه ای که مخاطبان احساس می­کنند طرف صحبت آن هستند، حتی هنگامی که می­دانند هزاران نفر دیگر در همان زمان به آن گوش می­دهند.

تخیل آمیز بودن رادیو: معروف ترین مزایا جاذبه قدرت تخیل رادیو است. از آنجا که رادیو به جای صدا و تصویر تنها صدا می­فرستد، شنونده ناگزیر است اطلاعات دیداری را خود برای خود بسازد. جزئیات، توصیف می­شوند و یا آن که از طریق صدا، خود را مجسم می­کنند ولی این اطلاعات، برای شنونده به تصویر کشیده نشده­اند. او باید آنها را خود به تصویر بکشد و البته احتمال دارد از آنها به عنوان مبنایی برای تصاویر پیشرفته­تر از جزئیاتی که توصیف نمی­شود،  استفاده کند. به علاوه دامنه تخیل عملاً بی پایان است؛ جاذبه تخیلی بودن رادیو مزیتی مسلّم نسبت به فیلم و تلویزیون می بخشد.

ذکر دو مورد نکته دیگر در مورد نقش تخیل ضروری است. اوّل آن که رادیو تنها رسانه­ای نیست که برای تخیل از آن استفاده گسترده می­شود. به همان اندازه، وقتی یک کتاب می­خوانیم، تمامی وجود ما فعال است و مسلماً  خواندن و گوش دادن از این نظر شباهت دارند؛ یعنی در محمدوده­های وسیعی که زبان ایجاد می­کند، هم خواننده و هم شنونده می­توانند تصویری ذهنی از آنچه توصیف می­شود، بسازند.امّا همان طور که تصاویر ادبیات کاملاً متاثر از زبان هستند، تصاویر برگرفته از رادیو نیز از لحن صداها و دیگر پدیده­ها یی که بر وجود دنیای مادی دلالت می­کنند، تاثیر می­پذیرند. این اثرگذاری در کتاب دیده نمی­شود، ولی در تئاتر، فیلم و تلویزیون مشاهده می­شود.

در نتیجه تمایز پذیری رادیو از دیگر رسانه­ها بدان دلیل نیست که این رسانه، تمامی تخیلات انسان را درگیرمی­کند، در حالی که دریگر رسانه­ها این کار را انجام می­دهند، بلکه بدین علت است که تخیلات را تا گسترده­ای متفاوت به کار می­گیرد. در ادبیات، همه چیز دیده نمی­شود و به همین نحو چیزی هم شنیده نمی­شود .دومین نکته مهمی که باید در خاطر داشت آن است که تصورات به مطالب تخیلی یا غیر واقعی محدود نمی­شود.زمانی که به رادیو گوش می­کنیم، نه تنها مجبوریم فضای یک نمایشنامه یا داستان را تصور کنیم، بلکه ناگزیریم از قلمروی واقعی خبر، گزارش هواشناسی و رویدادهای جاری نیز برای خود تصویری بسازیم.

نقش تخیل برای شنونده یا خواننده به مراتب حیاتی­تر از بیننده است. زیرا او از طریق تصویر سازی از کلمات و صداهای رادیو یا کلمات کتاب­هاست که رابطه­اش را با فردی شکل می­دهد و این ارتباط با شخصی که به حد زیادی از قبل برای او ساخته و پرداخته شده است، برقرار نمی­شود.  امّا این نقش تخیل از تمایز قراردادی بین واقعیت و تخیل فراتر می رود، زیرا در کتاب و رادیو، افراد و اشیا تخیلی هستند، چه آنها در واقع وجود داشته باشند و چه وجود نداشته باشند. در رسانه های دیداری، تمایل کلی به سمت واقعیات است، امّا در کتاب­ها و رادیو تمایلی عمومی به سمت تخیلات وجود دارد.

همراه بودن رادیو : رادیو در سطح وسیعی به عنوان یک همراه استفاده می­شود و بخش عمده گوش دادن به رادیو زمانی رخ می­دهد که افراد تنها هستند. به عنوان یک همراه، رادیو فوق­العاده بی­توقع است و اغلب مردم ار آن به عنوان پس زمینه ای برای فعالیت­هایی مانند رانندگی استفاده می­کنند و به همین علت اغلب رادیو را رسانه ثانویه می­نامند که تلویحاً به معنی ناقص بودن و فرو دست بودن رادیوست. اما بخشی از قدرت رادیو ناشی از قابل استفاده بودن آن در حین انجام کارهای دیگر است، تا جایی که حتی کاربران رایانه در هنگام کار کردن با رایانه شخصی خود یا گشت زدن در اینترنت، به آن گوش می­دهند.

عدم تداوم پیام در رادیوک یکی دیگر از ویژگی های رادیو این است که در آن تصویر یا متنی وجود ندارد، تماس غیر دیداری است و بنابراین پیام دارای تداوم نیست، برخلاف کتاب که بارها می­توانیم آن را مرور کنیم و از ابتدا به انتها برویم، در رادیو امکان چنین کاری وجود ندارد، پس پیام نباید مبهم باشد، چون در این صورت شنونده گیج و مبهوت خواهد شد، در رادیو هیچ جایی برای حشو، زائد و شرح و تفضیل و توصیف زیاده از حد وجود ندارد.

انعطاف پذیری رادیو: رادیو قدرت تخیل را بر می­انگیزد چون شنونده را وا می­دارد تا برداشت بصری خود را به کار اندازد. همچنین می­تواند مخاطبان وسیعی داشته باشد. یا از راه چخش واحد یا به صورت متوالی و از طریق تکرار پخش، سطح وسیعی از مخاطبان را جذب کند و بالاخره رادیو وسیله­ی سرگرمی است، در حالی که تلویزیون رسانه­ای بصری است که در آن امکان استفاده از شیوه­ی تولیدی خلاق و هم بستگی کامل با سایر وسائل کمک آموزشی بصری وجود دارد.

شخصی بودن رادیو: رادیو رسانه­ای شخصی است و در اصل تنها تک به تک است، فردی اجرا می­کند و فردی گوش می­دهد. تقریباً هر کس که به رادیو گوش می­دهد در آن زمان یک شخص منفرد برای خود است. رادیو هر چه به لحاظ فناوری دچار تغییر و تحول شود، در نهایت باز شخص در جایی برایتان موسیقی پخش می­کند و با شما حرف می­زند و در دیگر سو شنوندگانی هستند که به یک نفر گوش می­دهند. این موضوع در آینده تغییر نخواهد­کرد، رادیو به رشد خود ادامه خواهد­داد. رادیو مهمترین و قدرتمندترین رسانه انفرادی در جامعه ماست، رادیو از بین نخواهد رفت.

وابستگی رادیو به زبان: رادیو به طریق خاصی با اولین وسیله تماس انسان، یعنی زبان محاوره ای ملی، رابطه مستقیم دارد، البته وجود عنصر موسیقی می­تواند مقداری از وابستگی رادیو به زبان را بکاهد، اما این کاستن آنقدر نیست که یک برنامه رادیویی به زبان بیگانه به راحتی قابل شنیدن و تاثیر گذاری باشد. به همین دلیل نیز در استفاده از ماهواره، کمتر کسی به سراغ شبکه های رادیویی خارجی می­رود، در حالی که کانال های دریافتی رادیویی از طریق ماهواره به اندازه کانال های تلویزیونی است و یا کمتر فردی از برنامه سازان رادیو از برنامه­های خارجی الگو برداری می­کند، امری که در تلویزیون به وفور اتفاق می­افتد.

 رادیو و ارسال پیام های فرعی: رادیو هم مانند تلویزیون قابلیت ارسال پیام های فرعی را دارد و تلویزیون این قابلیت از طریق تصاویر به نمایش در می آید ولی رادیو این پیام ها را از طریق پس زمینه های صوتی به گوش مخاطب می رساند به طور مثال وقتی در یک متن نمایش وقایع داخل یک کشتی در حال حرکت را به تصویر می کشد پیام فرعی آن دریایی است که حرفی از آن گفته نشده ولی شنونده آن را به تصویر می کشد و یا فضای یک شب که در پس زمینه صدای جیرجیرک ها و صدای پارس سگ به ذهن می رسد.

قابلیت های رسانه ای رادیو

رسانه­های مدرن دارای جاذبه ها، جلوه­ها و توانایی­های بی چون و چرایی هستند، با این حال رادیو همچنان توانایی­هایی دارد که به آن قدرت می بخشد، از جمله این توانایی­ها، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

سرعت: نخستین و مهم­ترین ویژگی رادیو، انتقال سریع آموزش و پیام به مخاطبان خود است. راديو از لحاظ سرعت و تداوم انتشار و همچنين وسعت حوزهٔ انتشار برترين وسيلهٔ ارتباط جمعى است. راديو وقايع و حوادث را زودتر از مطبوعات و حتى تلويزيون در همه جا پخش مى‌کند. قابليت وسيع استفاده از گيرنده‌هاى راديوئى نيز نقش مهمى دارد و از اين حيث راديو در صحنهٔ رقابت با تلويزيون شکست‌ناپذير است.

دسترسی: در هر جا می­توان به رادیو دسترسی یافت و یا آن را به همراه داشت به خصوص از دهه 1960 به بعد که رادیو کوچکتر و قابل حمل تر شد.

غلبه بر زمان و مکان: ویژگی شنوایی بودن این رسانه و دستگاه های بسیار کم حجم امروزی سبب شده است تا مردم بدون محدودیت زمان و مکان، مورد خطاب این رسانه قرار گیرند.

بهره گیری آسان: رادیو مخاطب را درگیر خود نمی­کند، اما بیننده تلویزیون، خواننده مطبوعات و کاربر رایانه نمی­تواند هیچ کار دیگری انجام دهد. رادیو را می­توان هنگام رانندگی، کار، آشپزی و غیره شنید و پیام آن را دریافت کرد.

ارزانی: رادیو رسانه ارزانی است. قیمت یک گیرنده رادیو به هیچ وجه با تجهیزات تلویزیونی، ماهواره­ای و رایانه­ای قابل مقایسه نیست.

صدا: این عامل در تلویزیون، ماهواره و حتی رایانه هم وجود دارد، اما صدا در رادیو در غیبت تصویر، طبیعی­تر و صمیمی­تر جلوه می­کند، قدرت صدا در رادیو اصلی است، در حالی که در سایر رسانه­ها فرعی محسوب می­شود و در وجه دوم و گاهی چندم قرار دارد.گرویل من در کتاب جمهوری الکترونیک، حاصل یک تحقیق در دانشگاه بروکلین نیویورک چنین اعلام کرد: مردم، نوشته ها را رسمی­تر از گفته ها می­پندارند، گویا حروف سندیت و اعتبار بیشتری دارند، با این همه مردم به صدا بیشتر اعتماد می­کنند و آن را صمیمی می­یابند، به خصوص به پیام های بدون تصویر، اعتماد بیشتری دارند، به شرط آن که با لحن و شیوه­ی خود آنان یا بستگان آنان بیان شود. در لحن و چرخش آوا رمزی هست که آن را باور پذیر­تر می­کند، رادیو این خصلت را داراست، می­توان با اتکا بر این خصلت­های معتبر، رسانه رادیو را با واقع بینی بازسازی و تقویت کرد.

سکوت: ویژگی مهم رادیو که همگان (دست اندرکاران رسانه و شنوندگان) را به خود جلب می­کند، این است که رادیو رسانه­ای کور است. ما نمی­توانیم پیام های آن را ببینیم، این پیام ها تنها شامل صدا و سکوتند و از همین واقعیت منحصر به فرد رادیو است که تمامی دیگر کیفیت های متمایز آن- از جمله ماهیت زبان آن، طنزهایش و راه هایی که مخاطبانش از آن استفاده می­کنند- حاصل می­شود. برای دستیابی به دیدی شفاف تر نسبت به ویژگی­های رادیو، می­توان آن را با وسایل دیگر برقراری ارتباط، مقایسه کرد.

موسیقی: موسیقی در رادیو نظیر تلویزیون دو کارکرد عمده دارد، هم خودش به عنوان موسیقی گوش می­نوازد(کنسرت ها، رستیال ها و نظایر آنها)، و هم به تنهایی و یا با همراهی کلمات و صداها، کارکردی فرعی و کمکی برای معنی بخشیدن به چیزی خارج از خود دارد.

کارکرد اول؛ یعنی لذت بردن از موسیقی به عنوان خود موسیقی، تولیدات اصلی رادیویی را تشکیل می­دهد. بعضی از فرستنده های رادیویی فقط موسیقی، تولیدات اصلی رادیویی را تشکیل می­دهد. بعضی از فرستنده­های رادیویی فقط موسیقی تولید می­کنند(همان). مرحوم خالقی در کتاب نظی به موسیقی می­نوسید: “موسیقی صنعت ترکیب اصوات و صداهاست به طوری که خوشایند باشد و سبب لذت سامعه و انبساط و انقلاب روح گردد.” رادیو این امکان را به شنوندگانش می­دهد که بدون دغدغه تصویری به موسیقی گوش کنند. ارائه موسیقی کمتر از دیگر برنامه­ها نظیر خبر، نمایش نامه ها، برنامه­های سرگرمی و … درباره ماهیت و امکانات و یا عدم امکانات این رسانه روشنگری می­کند؛

کلمه ها: کلمه­ها از نظر خصوصیت و ویژگی، نمادین و سمبلیک هستند و همین نمادینه بودن آنهاست که پایه و اساس جذابیّت خلاق رادیویی را تشکیل می­دهد، زیرا کلمه به عنوان یک علامت، نمی­تواند شیء را نشان دهد. بنابراین شنونده باید آن را در ذهن خود تصویر کند، شکل دهد و یا خلق کند و بسازد. اما تفاوت مهمّی بین کلمه­های نوشته شده یا چاپ شده، با کلمه هایی که از رادیو پخش می­شود وجود دارد.

کلمه­های رادیو اجباراً همیشه شفاهی و گفتاری هستند. اکنون باید به این نکته توجّه کرد که از لحاظ نشانه شناسی، کلمه در رادیو رمزدو- دویی و یا دو رمز دارد: یکی خود کلمه که نماد و سمبل چیزی است که ارائه می­شود و دیگری، صدایی که این کلمه را ادا می­کند و شاخص شخص و یا خصلت­ها و ویژگی­های گوینده آن است، این واقعیت از همان ابتدا در تاریخ این رسانه، مشاهده و درباره آن مطالعه و تحقیق شده است.

منبع

امامی، اکرم(1392)، تحلیل محتوای برنامه های رادیویی شبکه فرهنگ پیرامون موضوع کتاب و کتاب خوانی، پایان نامه کارشناسی ارشد، علم اطلاعات و دانش شناسی، دانشگاه آزاد اسلامي

از فروشگاه بوبوک دیدن نمایید